Psyraad is een samenwerkingsverband van zelfstandig gevestigde hulpverleners in de ambulante geestelijke gezondheidszorg in Noord-Brabant. Deze organisatie houdt zich onder andere bezig met de ontwikkeling en training inEmotion-focused therapy (EFT), een psychotherapiemodel voor individuen en paren, gericht op emotieregulatie en gebaseerd op de gehechtheidstheorie. Het congres ging over EFT, MBT (Mentalization-based treatment), MBCT (Mindfulness-based cognitive therapy), gehechtheid en neurowetenschap: drie behandelvormen en twee aanverwante wetenschapsgebieden die de laatste jaren sterk in de belangstelling staan. Vierhonderd deelnemers werden welkom geheten in de prachtige ambiance van het Eftelingtheater – natuurlijk niet voor niets gekozen. Alle sprekers hielden een lezing in de ochtend en verzorgden een workshop op een later tijdstip.

Klinisch psycholoogJim Coan, directeur van hetVirginia Affective Neuroscience Laboratory, heeft zich de afgelopen vijftien jaar beziggehouden met neurowetenschappelijk onderzoek naar emoties en interpersoonlijk gedrag. Hij wist zijn lezing – die op zichzelf helder was, maar wanneer je niet helemaal thuis bent in zijn vakgebied ook wat droog – te verluchtigen met mooie, grappige en ontroerende plaatjes. Een relatie heeft een positief effect op het psychische welbevinden en de lichamelijke gezondheid. Zo zouden mensen die een goede relatie hebben minder kans hebben op infecties. Ze herstellen sneller van verwondingen en hebben een grotere overlevingskans bij ernstige ziekten. Sociale isolatie wordt inmiddels gezien als een gezondheidsrisico. Een probleem bij onderzoek naar de invloed van sociale relaties is hoe abstracte begrippen als liefde en vriendschap te vertalen in concreet onderzoek.

De hoeveelheid stress die een proefpersoon ondervond als gevolg van de dreiging werd gemeten aan de hand van de hoeveelheid activiteit in de aan stress gerelateerde hersengebieden. De proefpersonen wier partner hun hand vasthield, ervoeren zoals verwacht de minste stress. Maar ook het vasthouden van een hand van een vreemde bleek een stressreducerend effect te hebben. De verklaring die Coan aanvankelijk had voor deze resultaten was hetdown-regulation-model: mensen zouden (vergeleken met andere diersoorten) erg goed zijn in emotieregulatie omdat ze kunnendenken. De neocortex zou een grote rol spelen. In alle drie de condities zouden in eerste instantie alle aan stress gerelateerde hersengebieden worden geactiveerd. Vervolgens zou een aantal van deze hersengebieden worden gedeactiveerd doordat de proefpersoon zich realiseerde dat haar partner of een ander aanwezig was om haar gerust te stellen. Uit de fMRI-scans bleek echter dat bij de proefpersonen uit de tweede en derde conditie al bij aanvang van het experiment minder aan stress gerelateerde hersengebieden werden geactiveerd dan bij de personen uit de eerste conditie.

Daarnaast bleek er geen verschil te zijn in activatie van de neocortex in de drie condities. Wanneer denken belangrijk is bij emotieregulatie had er een meetbaar verschil moeten zijn.

Coan ontwikkelde daarop een nieuwe theorie over emotieregulatie: desocial baselinetheorie. Dieren die in sociaal verband leven, reguleren hun emoties vaak via elkaar. Na een gevecht stellen ze elkaar gerust door middel van lichamelijk contact of door voedsel aan te bieden. Als één dier uit een kudde gaat rennen, gaan alle dieren mee. Voor dit op elkaar afgestemde gedrag hebben dieren geen taal nodig en hoeven ze niet te denken of te relativeren. De aanwezigheid van andere leden van de groep zorgt ervoor dat elk individu de situatie als minder gevaarlijk inschat. Wanneer er (voor ons vertrouwde)mensen aanwezig zijn, dan zijn wij in rust (baseline). Coan beëindigde zijn betoog met de opmerking dat hij aan het begin van zijn onderzoek te veel als psycholoog dacht, door ervan uit te gaan dat emoties door het individu zelf, via cognities, geregeld worden. Door zich meer te verdiepen in emotieregulatie bij dieren ontdekte hij dat anderen bij emotieregulatie van het individu een belangrijke rol spelen. Als kritiek valt op te merken dat het aantal proefpersonen bij het experiment klein was, maar dat er desondanks grote conclusies aan verbonden worden.

Daniel Siegel, hoogleraar klinische psychiatrie aan de universiteit van Californië (UCLA), hield twee lezingen, waarin de vragen ‘Wat is de geest?’ en ‘Wat is geestelijkegezondheid’? centraal stonden. Hij vroeg de mensen in de zaal of ze ooit in hun opleiding een definitie hadden gekregen van het begrip ‘geest’ en voegde daaraan toe dat hij deze vraag in al zijn lezingen stelt en tot de conclusie is gekomen dat dit bij twee tot vijf procent van de deelnemers het geval is. Of dit een valide onderzoek is, is natuurlijk de vraag, want wie durft zijn vinger op te steken?

Met in zijn armen een toneelattribuut, een pop genaamd Annie, legde hij uit hoe een kind een gezonde geest ontwikkelt. Hij benadrukte, net als de andere sprekers, het belang van een goede band met de opvoeder om eigen en andermans emoties en intenties te leren herkennen, waarna hij een toelichting gaf over de werking van spiegelneuronen. Al voordat een kind over taal beschikt, leert het op impliciet niveau intenties van anderen en zichzelf te begrijpen. Een kind interpreteert voorspelbare sequenties van actie. Hierbij worden spiegelneuronen geactiveerd. Spiegelneuronen zijn cellen in de hersenen die zowel actief zijn bij een eigen handeling, als wanneer diezelfde handeling bij een ander wordt waargenomen. Ze zijn van belang omempathie te ontwikkelen, opdat het individu kan aanvoelen wat een ander voelt. Voor de ontwikkeling van een evenwichtig zelfbeeld en emotioneel leven zijn anderen die zich op een voorspelbare manier gedragen van essentieel belang. Bijvoorbeeld: een moeder metborderlinepersoonlijkheidsproblematiek zal onvoorspelbaar reageren op haar kind. Dit betekent dat het voor het kind moeilijk is om een stabiel geïntegreerd zelfbeeld te ontwikkelen.

Siegel maakt deel uit van een denktank van veertig wetenschappers uit twaalf verschillende disciplines (onder andere fysici, filosofen, wiskundigen, artsen, antropologen en psychologen), die zich bezighouden met de vraag hoe geest en hersenen/zenuwstelsel samenhangen. Na lang debatteren is men uiteindelijk tot een definitie van geest gekomen waar iedereen het over eens kon zijn: ‘De menselijke geest is een zichzelf organiserend, complex, open systeem, dat voortkomt uit de interactie van de elementen van het systeem en relationele communicatie.’ Een gezonde geest is een geest die zich beweegt richting integratie. Als dat niet gebeurt, ontstaat er chaos en/of rigiditeit. Volgens Siegel worden alle in de DSMIV beschreven syndromen gekarakteriseerd door chaos en/of rigiditeit, ontstaan als gevolg van mislukte integratie. De psychotherapeut dient te zorgen voor integratie en alle therapievormen bieden hiervoor mogelijkheden. Een pleidooi tegen de scholenstrijd dus.

John Allen, hoogleraar psychiatrie van de Menningerkliniek in Houston en gespecialiseerd in traumabehandeling, sprak over mentaliseren en psychotherapie. Mentalisatie is niet een techniek of een unieke interventie, maar eerder een stijl van therapie: de therapeut leert de cliënt meer aandacht te geven aan diens eigen innerlijk leven en dat van anderen. De cliënt leert als het ware om zichzelf met enige afstand te bezien, door gebruik temaken van demisverstanden die tussen therapeut en cliënt ontstaan. In veel vormen van therapie is mentaliseren dus al een impliciet onderdeel. Er is geen protocol dat stapsgewijs gevolgd dient te worden.

Allen ziet een overlap tussenmindfulness en mentalisatie. Beide hebben als focus het bewust zijn van je bewustzijn. Het begrip ‘ mentalisatie’werd ontwikkeld vanuit de ontwikkelingspsychopathologie, de psychoanalyse, de hechtingstheorie en onderzoek naar trauma.Mindfulness is geworteld in de boeddhistische filosofie, ethiek en spiritualiteit. Zowelmentalisatie alsmindfulness heeft als doel een eind aan lijden te maken. De therapeut streeft ernaar de cliënt te helpen ominthe mentalizing state te komen. Allen gaf aan dat uit onderzoek blijkt dat metTransference-focused therapy (TFP, ontwikkeld door Kernberg en collega’s) de beste mentalisatie plaatsvindt, beter nog dan via MBT.

In haar tweede workshop lichtte ze toe hoe EFT in de praktijk gaat. De therapeut helpt het paar om de ‘dans’ te verwoorden en circulaire interactiepatronen te benoemen, bijvoorbeeld: ‘De één levert kritiek op de ander, de ander trekt zich gekwetst terug in stilte, wat weer leidt tot nog meer kritiek van de één, enzovoort.’ Johnson helpt het paar de onderliggende emoties te verhelderen (bijvoorbeeld het verlangen naar aandacht en verbinding), net als bij MBT, vooral op het moment waarop de connectie verbroken is en de paniekreacties van het afgesneden zijn uitbreken. Ze leert ze op dat moment te voelen wat er onder de secundaire reacties (lees: agressie of terugtrekken) verborgen ligt, bijvoorbeeld verdriet of eenzaamheid. Ze noemt dit eenenactment: de verwoording van wat een partner ervaart in een emotionele reactie op de actie van de ander. Door dit verwoorden telkens weer te doen op het moment dat paren de emotionele verbinding met elkaar zijn kwijtgeraakt, leren zij elkaar emotioneel beter te begrijpen. Het gaat erom dat partners ‘JA’ gaan antwoorden op de belangrijkste vraag in de relatie ‘Ben je er voor mij als ik je nodig heb?’ Pas als ze veilig aan elkaar zijn gehecht en een veilige basis ervaren, kunnen stresssituaties begrepen en verdragen worden.

Marinus van IJzendoorn, hoogleraar aan de Universiteit Leiden en deskundige op het gebied van gehechtheid, was voorzitter van het panel op het eind van de conferentie. Hij trachtte de discussie die in Nederlandse kranten was losgebarsten over de kwestienature ofnurture naar aanleiding van ‘Wij zijn ons brein’ van Dick Swaab voort te zetten. Geen van de sprekers bleek dit een interessante discussie te vinden; voor hen stond vast dat het niet gaat om hersenen óf omgeving maar om de interactie tussen die twee. Veel van de sprekers hebben gezamenlijk onderzoek gedaan en waren het roerend met elkaar eens. Waarschijnlijk was het ook lastig voor de voorzitter om na drie dagen gezamenlijk brainstormen nog een verhitte paneldiscussie over tegenstellingen te moeten opstarten. Hoe dan ook, dit was een zwak punt van de conferentie: er was te weinig tegenstelling en onderlinge kritiek. Ook het verband tussenmindfulness, EFT, gehechtheidstherorie enMBT bleef wat onduidelijk.

Het was een inspirerende conferentie, met erudiete sprekers, goede onderzoekers en ervaren clinici die elkaar bezielden. Gedegen wetenschappelijk onderzoek lijkt steeds beter in staat is om de complexiteit van de emotionele ontwikkeling te beschrijven. Dit leidt tot vollediger en voor de klinische praktijk beter toepasbare modellen om mee te werken. Er is een herwaardering gaande van de rol die emoties en relaties spelen bij het ontstaan en de behandeling van psychische problemen.

Vermoeiend was het wel! Door het drukke programma heeft onze belichaamde geest (embodied mind) enigszins geleden onder het gebrek aan tijd voor het lekkere eten, de zon en een ritje in de Python.