Maud Molhoek-Hoeks

Het jaarsymposium werd voorgezeten door prof.dr. Christiaan Vinkers (psychiater en hoogleraar bij het Amsterdam umc), die ons allen online een warm welkom heette, en ons vlot en met humor door de middag en avond heen leidde. Zo moedigde hij ons aan om vragen te stellen via de chat en waren er enkele pollvragen tussendoor, wat uitnodigde tot een interactieve bijeenkomst, ondanks dat deze online plaatsvond. Bovendien was er na elk praatje een korte pauze, wat voorkwam dat we ‘online-moe’ werden, en ervoor zorgde dat onze aandacht erbij bleef. Praatjes werden voorzien van powerpoints, waarbij ook de spreker nog steeds in beeld te zien bleef. Elke spreker werd enthousiast aangekondigd door Vinkers, met de steevaste entree: ‘the floor is yours!’

Vinkers zelf was de eerste die de floor pakte met zijn praatje ‘Stress en veerkracht, een uitdagende puzzel’. Hierin benadrukte hij het imagoprobleem van stress: ‘stressed is desserts spelled backwards’; met andere woorden, stress heeft ook goede kanten, en het hoort onmiskenbaar bij het leven. Stress is niet zozeer het probleem, als wel een disbalans tussen draagkracht en draaglast. Bij te veel stress ontregelen we op een bepaald ‘kantelpunt’, en dit punt verschilt per individu. Ieder mens heeft zijn eigen unieke ‘stressprofiel’, en ook zijn eigen gezonde ‘dynamische stressrespons’. Wat maakt dat de een sneller het kantelpunt bereikt dan de ander (waardoor psychische en/of fysieke klachten kunnen ontstaan), heeft te maken met een verscheidenheid aan factoren, zoals jeugdtrauma, genetica en omgevingsfactoren. Onderzoek hiernaar loopt: www.jeugdtrauma-depressie.nl.

Vinkers vervolgde zijn praatje over het onderwerp burn-out. Wat is burn-out en waarom is het zo ongrijpbaar? Wetenschappelijke evidentie ontbreekt.

De term is in de jaren 70 naar Nederland gekomen en sindsdien is de aard van burn-out aardig veranderd. Waar eerst de focus alleen lag op dienstverlenende beroepen, kan een burn-out nu iedereen overkomen. We moeten de cijfers, 1 op de 6 Nederlanders zou last hebben van burn-outklachten, overigens volgens Vinkers met een korreltje zout nemen. En wel, omdat de term burn-outklachten niet zo veel zegt, en men daar al snel aan voldoet (bijvoorbeeld moe uit het werk komen). Bovendien blijkt het hebben van ‘burn-outklachten’ helemaal niet voorspellend te zijn voor het uiteindelijk daadwerkelijk ziek thuis komen te zitten. Er is geen gouden standaard voor hoe burn-out wordt vastgesteld, de term staat niet in de dsm-5 en er is behoorlijk veel overlap met bijvoorbeeld depressieve en angstklachten. Eigenlijk hebben we met zijn allen geen idee hoe we een burn-out moeten vaststellen. Wat we in ieder geval wel weten, is dat stress centraal staat bij burn-out. En dat we er ongeacht de naam iets mee moeten. Hoe? Via de weg van stressontregeling. Daar liggen, los van de labels, kansen voor preventie. En als we kunnen voorkomen dat mensen hun unieke kantelpunt bereiken, dan kunnen we, transdiagnostisch, een hoop leed voorkomen. Vinkers roept hierbij op tot optimisme. Een website voor meer informatie over een lopend (stress-)onderzoek wat hieraan bij zou kunnen dragen is stress-nl.nl. Zelf schreef Vinkers recent het boek In de ban van de burn-out en dat viel na afloop van het congres bij alle deelnemers in de bus.

Na een korte pauze werd de tweede spreker aangekondigd: prof.dr. Erno Hermans (hoogleraar en cognitieve neurowetenschapper bij het Radboud umc en Donders Institute). Tijdens zijn lezing ‘De (neuro)biologie van veerkracht’, vertelde hij dat stress een grote rol speelt in de ontwikkeling van psychopathologie, waarbij de uitingsvormen heel erg divers kunnen zijn.

Aangezien een half miljard mensen lijden aan stressgerelateerde stoornissen, lijkt onderzoek naar veerkracht belangrijk (ook in het kader van preventie). Hij vertelde over meerdere onderzoeken die hiernaar zijn gedaan, en hoewel de materie, voor mij, ingewikkeld is (veel ‘breinpraat’), legde hij het zo goed mogelijk in ‘normalemensentaal’ uit. Zo haalde ik uit zijn presentatie dat cortisol op de langere termijn een dempende werking blijkt te kunnen hebben, wat wil zeggen: het kan een rol spelen in het terugkomen in homeostase na stress (de zogenaamde herstelreactie).

In onze vroege jeugd wordt ons stresssysteem geïnstalleerd. Is deze vroege jeugd ‘onveilig’, dan wordt het stresssysteem hierop (‘gevaar’) afgesteld. Later in het leven, de onveilige jeugd is niet meer aan de orde in het hier-en-nu, past dit stresssysteem niet meer. Het is nu ‘overgevoelig’, de herstelreactie werkt minder goed, en geeft daardoor een grotere kans op psychopathologie. Uiteraard interacteert de omgeving met de genetische achtergrond, want op basis van genotype kunnen mensen al verschillen qua cortisolniveaus.

Een hypothese die nu wordt onderzocht in een lopend onderzoek, is dat de tijdelijke verhoging van cortisol het vermogen herstelt om angst af te leren. Het lijkt waardevol om te blijven onderzoeken naar hoe een gezonde stressreactie (veerkracht) werkt, zodat vroege, preventieve interventies kunnen worden ingezet. Stress meten in het dagelijks leven door middel van ‘wearables’ lijkt hierin veelbelovend.

Na het beantwoorden van enkele pollvragen werd een korte pauze ingelast, waarna spreker drie werd aangekondigd: dr. Josine Verhoeven (GZ-psycholoog en onderzoeker bij ggz in Geest en Amsterdam umc) met haar lezing: ‘Jeugdtrauma als transdiagnostisch aanknopingspunt’. De titel zegt het al, zou het behandelen van jeugdtrauma (en het hieruit voortkomende afgestelde stresssysteem) een transdiagnostisch aanknopingspunt kunnen zijn? Verhoeven lichtte het toe met een voorbeeld uit de klinische praktijk en vertelde over een onderzoek bij depressie, waarbij het behandelen van trauma, aanvullend op treatment as usual wordt vergeleken met de behandeling van treatment as usual alleen bij depressie. Ik kon mijn lichte verbazing niet verbergen; ik mag hopen dat treatment as usual inhoudt dat er wordt gekeken naar mogelijke oorzaken van een depressie, en dat deze oorzaken (naast activatie en andere interventies gericht op het hier-en-nu) worden aangepakt. Wat mij betreft zit traumabehandeling (indien sprake is van trauma) dus vaak standaard in een treatment as usual bij een (depressie)behandeling.

Er was gelukkig wel volop aandacht voor jeugdtrauma in haar presentatie. Zo vertelde ze dat uit onderzoek blijkt dat mensen met een jeugdtrauma een hogere kans hebben op angst en depressie met een ongunstiger beloop. Dit wordt deels verklaard door persoonlijkheid (hogere levels van neuroticisme, lagere levels van extraversie, consciëntieusheid en altruïsme) en zelfbeeld (meer negatieve zelfassociaties), een ongezondere leefstijl (vaker roken en hoger bmi) en een minder goede dynamische stressrespons. Deze gegevens geven ingangen tot preventie en behandelstrategieën. Wederom een hoopvolle boodschap dus!

Na de eetpauze gaf dr. Miriam van Zuiden (onderzoeker bij Amsterdam umc) haar presentatie ‘Veerkracht en ptss’. Waar eerst werd stilgestaan en gediscussieerd via de pollvragen bij wat een trauma nou precies is, vertelde ze vervolgens dat trauma hoog-prevalent is, dat veerkracht de norm is na trauma, dat er toch ptss speelt in een aanzienlijk deel van de populatie, en dat vroege herkenning/prognose van hoogrisicoindividuen mogelijkheden voor preventie kan bieden. So far geen nieuwe informatie. Wat wel nieuw was voor mij, is de term ‘machine learning’ (voorspellingen op basis van data). Dit is een veelbelovende ‘tool’ die diagnose en beloop bij ptss goed blijkt te kunnen voorspellen, en dus handvatten kan bieden voor preventie.

Prof.dr. Marit Sijbrandij (onderzoeker bij Amsterdam umc en who) haalde vervolgens in haar lezing ‘Vroege interventies om veerkracht te verbeteren’ haar werk met vluchtelingen aan. Ze gaf als eerste een definitie van veerkracht: psychisch gezond blijven, ondanks het meemaken van grote stressoren. Vluchtelingen maken bij uitstek grote stressoren mee. Sijbrandij vertelde wat niet werkt (benzodiazepinen en debriefing in acute fase) en deelde een scala aan onderzochte vroege interventies die werken om veerkracht te verbeteren (en waarmee preventief transdiagnostisch psychische klachten kunnen worden voorkomen):

• Cortisol toedienen in de acute fase, waarvoor verder onderzoek wel nog nodig is.
• Psychologische eerste hulp: gericht op het hier-en-nu (niet praten over de gebeurtenis), waar is nu (praktische) behoefte aan? Er is nu ook een chatbotinterventie gebaseerd op psychologische eerste hulp, waarmee dit op afstand (Oekraïne) gegeven kan worden.
• Problem Management Plus: vaardigheden bijbrengen aan mensen met verhoogde klachtenniveaus om met dagelijkse problemen om te gaan; activering, sociale-steunaanmoediging, stressmanagement, probleemoplossingsvaardigheden.
• Self-help plus: een stressmanagementcursus voor mensen met licht verhoogde stressklachten, met name gericht op het tot rust brengen van het lichaam (mindfulness en ontspanningsoefeningen).

Dit was wat mij betreft een zeer hoopvol praatje, met toegankelijke en direct toepasbare interventies voor de klinische (preventieve) praktijk.

Tot slot kwam prof.dr. Arne Popma (kinder- en jeugdpsychiater en onderzoeker bij Levvel en Amsterdam umc) aan het woord. Zijn verhaal droeg de titel ‘Veerkracht onder jongeren’. Last but not least, want ik vond het de meest levendige presentatie, inclusief filmpjes en voorbeelden uit de klinische praktijk en zijn eigen leven. Hij wil een stem aan de jeugd geven, en denkt dat er veel winst te behalen valt als we luisteren naar jongeren en hen agency geven over hun eigen lot/behandeling. Hij pleit hierbij voor een systemische blik, waarbij de hele maatschappij verantwoordelijk is en verantwoordelijkheid moet nemen voor het welzijn van onze jeugd. Jongeren willen impact hebben, niet te veel stress (van buitenaf) ervaren, (familie)relaties vinden ze belangrijk, evenals zelfvertrouwen en respect.

Samen werken aan een mentaal gezonde samenleving krijgt voeten in de aarde. Zo is er stichting Mind us, gericht op doen wat werkt om de mentale vooruitgang van jongeren en gezinnen te ondersteunen, waarbij Popma wederom pleit voor een gedeelde verantwoordelijkheid van de gehele maatschappij. Samen met jongeren initiatieven opzetten die preventief kunnen werken, is dus mogelijk; hij benoemde bestaande voorbeelden (@ease, LAB6, credible messengers) en riep op tot vertrouwen en daadkracht.

Na een slotwoord kwam het congres ten einde. Al met al een congres waar ik met plezier op terugkijk. Het is fijn om te horen dat onderzoek aansluit bij de klinische ervaring; dat jeugdtrauma een grote transdiagnostische rol kan spelen bij het ontwikkelen van klachten (mede door een gevoelig afgesteld stresssysteem), en dat hier ook kansen liggen op het gebied van preventie en behandeling.