Na een welkomstwoord door Salvatore Vitale, dagvoorzitter (klinisch psycholoog-psychotherapeut en supervisor in eigen praktijk en docent bij rino Utrecht), werd de nvgp-congresdag geopend door Marc Daemen (klinisch psycholoog bij ggz wnb, opleider nvgp en voorzitter van de nvgp). Er was aandacht voor de ontdekte ‘weeffout’ in het zpm die nadelig was voor de bekostiging van groepstherapie en de stappen die de nvgp heeft gezet in hun lobbywerkzaamheden om groepstherapie als zeer effectieve behandelmethode op de kaart te zetten. Daarnaast werd stilgestaan bij het volle dagprogramma en er werd gerefereerd aan het online congres van vorig jaar, ‘Splijting en integratie’, wat nu zo actueel is door de oorlog in de Oekraïne. Het maakte maar weer eens inzichtelijk dat groepsprocessen op alle niveaus, van behandelsetting tot aan geopolitiek, niet alleen een destructieve, splijtende uitwerking kunnen hebben (zoals macht en oorlog), maar dat er tegelijkertijd verbindende krachten aanwezig zijn die helend werken en integratie bevorderen. Ter illustratie van zo’n verbindende kracht werd een filmpje getoond van Illia Bondarenko die vanuit een schuilkelder in Kiev met zijn viool een muziekstuk inzette en werd bijgevallen door musici vanuit de hele wereld, wat resulteerde in een indrukwekkend muziekspel. Daemen legde uit dat een behandelgroep gezien kan worden als een afspiegeling van de samenleving, en hoe belangrijk de rol van de groepstherapeut is om groepsprocessen te kunnen begrijpen en bewerken; om van splijting weer tot verbinding en contact te komen, met elkaar en de omgeving. Om daar te kunnen komen, heb je een stevige basis nodig en dat is precies waar deze congresdag over ging. Daemen leidde de thema’s en onderwerpen van het dagprogramma in: de fundamenten van groepstherapie, de tools die een groepstherapeut tot zijn beschikking heeft, veiligheid voor jezelf als therapeut en de groep, de aanpak van ingewikkelde situaties en het inzetten van jezelf als instrument in de groep.

De eerste spreker van de dag was Piet Verhagen (psychiater, groepspsychotherapeut en teamleider programma persoonlijkheidsstoornissen bij ggz Centraal en bijzonder hoogleraar bij ku Leuven). De titel van zijn lezing luidde ‘Niemand is met zichzelf begonnen, eerst is er de groep’. Hij besprak vier verschillende levenshoudingen waarmee je als groepstherapeut de groep in kunt stappen: 1) romantisch (het leven is een groot avontuur, meeslepend, een ontdekkingstocht. Je probeert de cliënt mee te krijgen in het aangaan van het avontuur. Je probeert van het leven een verhaal te maken dat goed afloopt, zoals een sprookje); 2) komisch (voortdurend streven naar een niet te temperen optimisme, positief denken, onderweg naar vooruitgang en de psychotherapie is gericht op kracht, zelfvertrouwen en empathie. Niet klachten, maar krachten. Genieten kan je leren, contacten zijn bevrijdend en succes is maakbaar); 3) tragisch (je realiseert je dat je ook verliest in het leven, genot en lijden gaan hand in hand. Het leven gaat over loslaten en afscheid nemen, het leven is een voortdurend streven, en het verleden laat zich niet wissen. Dapper kom je de tragiek onder ogen. Tegenstellingen zijn er altijd); 4) ironisch (paradoxen; er is altijd ambivalentie. Niets is zeker, het is maar hoe je het bekijkt. Elke stelling heeft een tegenstelling. Zelfspot is goed, je moet jezelf vooral niet overschatten).

Denk je over de groep vanuit een onverbiddelijk einde (de dood, levenshouding 3 & 4), zoals James Mann of Heidegger? Of vanuit het begin (de geboorte, levenshouding 1 & 2), zoals Hanna Arendt; er is altijd een nieuw begin in vrijheid en verbondenheid? Door het lied ‘Ik ben zo vaak opnieuw begonnen’ van Paul van Vliet te laten horen, gaf Verhagen aan wat zijn houding jegens het leven is en probeerde hij deze levenswijsheid op meeslepende wijze over te brengen op de zaal vol groepstherapeuten. Niemand is zelf begonnen, anderen zijn met jou begonnen (geboorte), pas daarna ga je zelf aan de slag. Blijf je verwonderen, elke dag is een nieuwe dag en zie de lol in van het leven, van het vallen en opstaan. Dit geldt ook in de behandelsetting; koester het vermogen om je te blijven verwonderen en verbazen over alle processen die je waarneemt in de groep. De deelnemer is niet met zichzelf begonnen, eerst was er de groep. Voor de verhouding tussen jezelf en je rol als groepstherapeut geldt hetzelfde; blijf open en leerbaar. Beschouw het als de geboorte van jezelf als groepstherapeut, de geboorte van een nieuwe groep. Ben eerlijk ten aanzien van jezelf, ga om met de ‘geboortepijnen’ als een gegeven en zie ze onder ogen; je angsten en onzekerheden. Sta open voor het wordingsgebeuren, ook praten in de groep moet je leren. Maak gebruik van je rol als nieuweling in het vak door transparant te zijn en de groep te gebruiken, door bijvoorbeeld te zeggen ‘ik ben nieuw, vertel me als ervaren groepslid waar jullie vinden dat ik op moet letten’.

‘Laat al die hoge eisen varen; je moet? Je mag!’, aldus Daemen. Je mag plezier beleven als groepstherapeut!

De tweede spreker was Caroline Vanderhallen (klinisch psycholoog-psychotherapeut in groepspraktijk Tessaract in België en hoofddocent groepsprocessen gz-opleiding rino Zuid), met als titel van haar lezing ‘Het groepsfocaal conflict, van individuele psychodynamiek naar de groepsdynamiek en terug’. Zij omschreef wat het Group Focal Conflict Model van Whitaker en Lieberman inhoudt: een thema dat op een gegeven moment in de groep speelt, kan gezien worden als een uitdrukking van een samenspel tussen een wens, verlangen of gevoel (of storende wens) enerzijds en een ‘reactieve tegenkracht’ anderzijds. Deze reactieve tegenkracht gaat over een door de groepsleden gedeelde angst of schuldgevoel. De manifeste inhoud, attitudes en interacties in een groep verwijzen naar een achtergrondthema dat men kan formuleren als een ‘focaal conflict’. Dit achtergrondthema ontwikkelt zich langzaam vanuit (al dan niet onbewuste) gevoelens, herinneringen en fantasieën van de groepsleden. Het groepsdynamisch perspectief zegt dat het gedrag van een groepslid altijd iets vertolkt van zowel zijn/haar eigen wensen, (leer)geschiedenis en gedragspatronen, als de wensen, de (leer)geschiedenis en de gedragspatronen van de groep als geheel. Wat er in de groep gebeurt, heeft altijd invloed op de individuele leden afzonderlijk. Er is sprake van een dubbele dynamiek: individu en groep werken dynamisch op elkaar in. Als groepstherapeut zet je een bifocale bril op waarmee je steeds in- en uitzoomt op de ‘voor-achtergrond’. Een focaal conflict kan een beperkende of verruimende oplossing genereren. Een voorbeeld: de wens om tijd in te nemen/je verhaal te vertellen, gaat gepaard met de angst voor kritiek/afwijzing en gevoelens van schuld en schaamte, waarbij men als oplossing/compromis een beurtrol gaat installeren (beperkende oplossing) of gaat delen over de gevoelens van schuld en schaamte (verruimende oplossing). Vanuit de oplossing kan je zicht krijgen op het onderliggend focaal conflict. Zowel beperkende als verruimende oplossingen zijn goed, maar er is meer persoonlijke ontwikkeling te behalen met een verruimende oplossing. Groepstherapeuten leren van Vanderhallen dat het belangrijk is om te kijken onder de ‘oppervlakte’ en om oog te blijven houden voor de niet-succesvolle oplossingen (= niet unaniem door de groep geaccepteerde oplossingen), daar liggen mogelijkheden.

Na de koffiepauze startte de eerste workshopronde. Er was keuze uit acht verschillende workshops. Ik nam deel aan de workshop ‘Het interpersoonlijke model van Yalom en Leszcz: kader voor groepspsychotherapie’, gegeven door José van Reijen (klinisch psycholoog en psychotherapeut in eigen praktijk, supervisor en docent bij rino Groep en leertherapeut nvgp, nvp en vgct) en Nard Olthof (klinisch psycholoog bij Altrecht, supervisor en docent bij rino Groep). Tijdens de workshop stonden we stil bij hoe je het model kan integreren in een evidenced based behandeling (bijvoorbeeld mbt of sft) en maakten we op interactieve wijze kennis met de belangrijkste concepten van het interpersoonlijke model. Dit houdt in dat de groep een sociale microkosmos is en fungeert als een interpersoonlijk lab, waar middels het werken in het hier en nu gehechtheidsrepresentaties worden getriggerd in het moment en waar corrigerende emotionele ervaringen worden opgedaan. Er werden voorbeelden van interventies aangereikt en ten behoeve van de levendigheid bekeken we videofragmenten en oefenden we in subgroepen aan de hand van een rollenspel. Wat ik meeneem uit deze workshop is dat hoe kwetsbaar een doelgroep ook is, je het model direct kan toepassen. Er was wat schroom over of dit niet te spanningverhogend zou werken, in die mate dat dit het mentaliserend vermogen zou belemmeren. Wanneer je begint met wat meer algemene interventies als ‘wat zijn jullie indrukken van elkaar tot nu toe?’ en interventies gericht op het benoemen van positieve gevoelens, dan zet je wel de toon voor het interpersoonlijk werken, maar komt de veiligheid en het vormen van de groepscohesie niet in het geding. Gaandeweg kun je de spanning verhogen door interventies in te vlechten die meer differentiëren tussen individuen.

Na de middagpauze inclusief uitgebreide lunch ging Mark Kinet (psychiater bij Kliniek St. Jozef, Centrum voor Psychiatrie en Psychotherapie te Pittem en in vrijgevestigde psychoanalytische praktijk St. Martens Latem, Gent (België), supervisor en leertherapeut vvpt, hoofdredacteur Psychoanalytisch Actueel) als derde spreker van start met zijn lezing onder de titel ‘De groep; het onbewuste live on stage’. Met prachtige zinnen en oneliners beschreef Kinet vanuit een psychoanalytisch perspectief het onbewuste en hoe de groep hiervoor als een projectiescherm dient. ‘Het onbewuste is niet alles, maar zit wel in alles.’ Hij stond stil bij verschillende psychoanalytische fenomenen, zoals overdracht en tegenoverdracht, projectie en projectieve identificatie en de onbewuste scenario’s die de groepsleden meebrengen in de groep. Ieder groepslid neemt onbewust zijn eigen script mee, een eigen onbewust scenario dat zich door heel zijn levensgeschiedenis heeft gevormd. Het bestaat uit fantasieën over zichzelf, over de anderen en over al hun onderlinge relaties. Iedereen beleeft de groepssituatie vanuit zijn eigen innerlijke wereld en zal zich overeenkomstig gedragen en zal anderen onbewust rollen toebedelen en hen proberen te verleiden of manipuleren deze uit te spelen. Zo komt de innerlijke groep in de groepstherapie live on stage. Kinet citeerde uit het werk van Horacio Etchegoyen: “De psychoanalyse is een methode die het verleden in het heden herkent en ze onderscheidt via interpretatie.” Het psychoanalytisch werken kan zowel individueel als in de groep, maar bij laatstgenoemde is de weg naar het onbewuste niet die via de droom, maar die via de overdracht en tegenoverdracht. Deze zijn echter wel altijd alleen te interpreteren binnen de context van de therapie en binnen de geschiedenis van wie eraan deelneemt.

De tweede workshopronde was het laatste onderdeel van het programma. Ik nam deel aan de workshop ‘Hoe parallelprocessen (tegen)werken en hoe je ze ook voor jou kan laten werken’, gegeven door Katelijne Robbertz (klinisch psycholoog-psychotherapeut bij Radboud umc en hoofddocent groepsdynamica voor de gz-, pt- en kp-opleiding van Radboud Centrum Sociale wetenschappen). Zij startte met een plenaire presentatie over de definitie van een parallelproces: “Verplaatsingen van belevingen, emoties en reacties van de ene naar de andere tussenmenselijke situatie. Het is een proces in de samenwerking tussen deze groepen, waarbij gevoelens verschoven worden van de ene naar de andere groep. Dezelfde processen spelen zich dan parallel aan elkaar in twee verschillende groepen af. Door wederzijdse beïnvloeding kunnen dezelfde inhoudelijke thema’s in verschillende groepen tegelijkertijd aanwezig zijn. ze vallen pas op indien ze niet gezond zijn van karakter. Ze zijn veelal onbewust.” Vervolgens wisselden we in subgroepen ervaringen uit over parallelprocessen in de verschillende behandelsettingen.

De dag werd afgesloten met een afsluitend woord door Daemen. Via een interactieve website waarop alle deelnemers konden inloggen, werd tevens in steekwoorden geïnventariseerd wat eenieder meenam van de dag. Na het dankwoord aan alle sprekers en betrokkenen volgde de afsluitende borrel.

Het was voor mij de eerste keer dat ik deelnam aan een nvgp-congres. Ik genoot van een goed georganiseerde, betekenisvolle dag, met uitstekende randvoorwaarden; de locatie was goed bereikbaar en prachtig gelegen. Na twee jaar coronapandemie en online ontmoetingen mochten er eindelijk weer fysieke congressen georganiseerd worden. Voor mij, en velen met mij, betekende dit congres weer een eerste persoonlijke ontmoeting tussen vakgenoten. Hierdoor was de sfeer uitgelaten en energiek. Het programma bracht naast een welkome opfrissing van de basale fundamenten van groepspsychotherapie, ook nieuwe en inspirerende inzichten.

Zelf geef ik zowel de groepstherapie in ons git-pd-programma als een focale groepspsychotherapie. Dat het interpersoonlijke model voor beide, behoorlijk uiteenlopende doelgroepen, toepasbaar is, vind ik zeer waardevol om te weten en dat ben ik na de congresdag direct in praktijk gaan brengen. Daarnaast heb ik ontdekt dat mijn levenshouding vooral raakt aan de tragische en ironische levenshouding, wat volgens Piet Verhaegen past bij therapeuten met een psychodynamisch denkkader. En laat ik daar nou net affiniteit mee hebben, wat voor mij bevestigend werkt in mijn zoektocht naar mijn professionele identiteit.