Angela van Driel-Corthals

Dr. Edith Eva Eger werd in 1928 geboren in het Hongaarse Kassa, het latere Košice in Slowakije. Ze maakte als zestienjarige de verschrikkingen in Auschwitz mee; haar ouders overleefden het niet. Ze heeft een eigen klinisch-psychologische praktijk in Californië, bekleedt een faculteitspositie aan de universiteit van Californië in San Diego en adviseert het Amerikaanse leger over behandeling van het posttraumatisch stresssyndroom. Ze houdt regelmatig lezingen in de Verenigde Staten en de rest van de wereld. Begin mei 2019 was Eger in Nederland.

Ik bezocht de masterclass die ze gaf op uitnodiging van de School van Transitie en het expertisecentrum Omgaan met Verlies en woonde op 4 mei in Carré de voorstelling ‘De dans ontsprongen’ bij. Deze voorstelling is op haar levensverhaal gebaseerd, en werd vertolkt door Pierre Bokma en Igone de Jongh. De keuze is haar eerste boek.

Het boek is zowel een psychodynamisch verslag van haar leven en van de manier waarop ze haar trauma verwerkt heeft als een beschrijving van de door haar ontwikkelde therapie. Autobiografie en leerboek ineen. Ze laat zien hoe haar vroege jeugd, haar kampervaring, het leven met dit trauma en haar genezingsproces onlosmakelijk verbonden zijn met haar werk als therapeut. Haar ontwikkeling als psychotherapeut op oudere leeftijd helpt haar steeds beter woorden te geven aan wat niet te bevatten is. Er is een voortdurende wisselwerking tussen zelfreflectie en de behandeling van haar patiënten. Met een nog altijd drukbezochte praktijk op eenennegentigjarige leeftijd toont ze een ongekende en opmerkelijke vitaliteit.

De keuze bestaat uit vier delen. In deel I, Gevangenis, verklaart ze haar titel, vertelt ze over haar gezin van herkomst en over haar kampleven. Deel II, Ontsnapping, gaat over de tocht vanuit het kamp terug naar huis en de eerste tijd erna. In Vrijheid, deel III, beschrijft ze haar leven in de Verenigde Staten: haar persoonlijke ontwikkeling en haar teruggaan naar Auschwitz. In deel IV, Genezing, kijkt ze terug op haar verwerkingsproces.

In deel I, Gevangenis, staat Eger eerst stil bij de ontwikkelingsgeschiedenis van haar therapeutische visie. Ze legt uit hoe ze in de loop van haar ontwikkeling als therapeut op zoek naar haar vrijheid ontdekt dat lijden universeel is, maar dat slachtofferschap optioneel is. Hoe er altijd een keuze is. Dat vrijheid samenhangt met het verwerken en accepteren van wat er is gebeurd. Hoe je uit het concentratiekamp van je eigen gedachten kunt stappen om de persoon te worden die je in je draagt.

Vervolgens beschrijft ze hoe ze als jongste van drie meisjes opgroeit in een gezin met ouders die getekend zijn door het drama van oorlogen, grensverschuivingen en antisemitisme. Ze beschrijft zichzelf als een naar binnen gekeerd meisje dat op een privégymnasium zit en zich na schooltijd vooral ontwikkelt in ballet en turnen. woii blijft lang op afstand, omdat Hongarije lang bondgenoot bleef van nazi-Duitsland; het is pas begin 1944 dat in Kassa de grote deportatie plaatsvindt. In diezelfde tijd beleeft ze intens haar eerste grote liefde, Eric. Vlak voor haar deportatie vertelt hij haar hoeveel hij om haar geeft.

In de trein, op weg naar het kamp, spreekt haar moeder haar toe: “We weten niet waar we naartoe gaan, we weten niet wat er gaat gebeuren. Maar onthoud dat niemand dat wat je in je eigen gedachten hebt van je af kan pakken” (p. 53).

De woorden van Erik, de woorden van haar moeder, het zijn zinnen die het Leitmotiv worden in de keuzes die ze in haar leven steeds weer zal maken. Ze vormen de basisovertuiging die haar de weg wijst naar haar vrijheid. Ze vertelt uitvoerig en indringend over haar kamp­ervaring. Ze verloor direct bij de ingang van het kamp beide ouders die meteen doorgesluisd werden naar de vernietigende douches.

Van wezenlijke betekenis zijn haar ontmoetingen met naziarts Josef Mengele, de man die haar bij binnenkomst in het kamp van haar ouders scheidt. Op een later moment zal ze gevraagd worden voor hem te dansen. Ze herinnert zich dat ze haar ogen sluit en doet alsof ze in de opera van Boedapest staat. Ze ontdekt tijdens haar dans een deel van de wijsheid die ze nooit zal vergeten: Mengele zal altijd moeten leven met wat hij heeft gedaan. “Hij zit meer gevangen dan ik” (p. 60).

Ze maakt inzichtelijk waarom ze later steeds weer zal herhalen dat Auschwitz meer en meer de betekenis van een leerschool kreeg. De basisovertuigingen van met name haar moeder, de onderlinge verbondenheid om te kunnen overleven en het zien van de onmacht van de aanvaller leren haar dat ze in haar binnenwereld antwoorden kan zoeken en vinden, terwijl er in de buitenwereld niets is. In plaats van waarom, leert ze denken in wat nu en wat hierna.

Het is het begin van een lange, moeizame, maar indrukwekkende weg naar zichzelf.

In het deel Ontsnapping lezen we hoe zwaar Eger het heeft om na de bevrijding weer in een ander ‘thuis’ terug te komen. Meer dood dan levend bereikt ze met haar zus Košice, dat inmiddels weer deel uitmaakt van Tsjecho-Slowakije, en waar ze herenigd worden met hun zus Klara. Een thuis zonder haar ouders en zonder Eric die een dag voor de bevrijding in Auschwitz stierf. In het kamp kon ze zich vasthouden aan de belofte van een toekomst samen, eenmaal vrij is het moeilijker om hoop te houden en een doel te vinden. Er volgen zware jaren waarin ze langzaam haar fysieke krachten terugvindt, maar psychologisch worstelt met de grote verliezen die ze heeft geleden. Ze is de zingeving voor het bestaan kwijt.

Ze ontmoet de iets oudere Béla, op andere wijze overlever van zijn geschiedenis, trouwt met hem en ze krijgt op 21-jarige leeftijd hun eerste kind.

Béla wil met zijn bedrijf naar Palestina, Eger wil naar Amerika. Op de laatste nacht voor hun vertrek – hun hele fortuin al op weg naar Palestina – maakt Eger de keuze om zelf naar Amerika te gaan. Bevrijd uit haar gevangenis wil ze haar dochter niet naar een onstabiel conflictgebied brengen. Ze vertelt dit Béla, probeert hem niet over te halen mee te gaan, maar hij volgt haar.

In Vrijheid laat ze vervolgens aan de hand van tal van voorbeelden zien hoe ze zich, eenmaal in de vs, volledig aanpast aan het leven op het nieuwe continent, ieder spoor van verdriet en angst ontkent, een masker draagt. Ze maakt ook duidelijk hoe ze tijdens haar tijd in het kamp uit haar binnenwereld kon putten, maar hoe buiten het kamp haar binnenwereld bevolkt raakt met demonen die op onverwachte momenten tevoorschijn komen en haar in volledige ontreddering brengen. Het is pas twintig jaar later dat ze de woorden en de psychologische kennis heeft om te begrijpen dat ze herbelevingen had. Ze leeft in de veronderstelling dat het verleden uitbannen een teken van overleven is en ze raakt psychisch steeds meer gevangen.

Eger heeft inmiddels drie kinderen en het is rond 1966 dat ze een begin maakt met haar eigen ontwikkeling en inleidende colleges gaat volgen in de politieke wetenschap. Een medestudent brengt haar in contact met het werk van Viktor Frankl, psychiater, net als zij overlever van de holocaust en auteur van het boek De zin van het bestaan. Ze leest het boek en wordt overweldigd door de inhoud, het wordt haar duidelijk dat ze zich niet langer hoeft te verstoppen. Het boek zal haar leven veranderen. Frankl wordt haar vriend en mentor.

Ze wordt zich bewust van het gemis aan eigen identiteit en onafhankelijkheid. Ze scheidt van Béla en gaat psychologie studeren. Ze studeert in 1969 cum laude af en gaat lesgeven, maar herbelevingen blijven haar achtervolgen. Ze gaat in therapie.

Twee jaar later vraagt Béla haar opnieuw ten huwelijk, ze is diep ontroerd, hun nieuwe liefde voelt stabiel. “Het is niet zo dat de inhoud van ons huwelijk is veranderd. Wíj zijn veranderd” (p. 202). In 1974 behaalt ze haar masterdiploma leerpsychologie en in 1979 promoveert ze in de klinische psychologie.

Dit deel vervolgt met een beschrijving van Egers ontwikkeling als therapeut. Ze laat zien hoe ze haar nieuwverworven kennis en haar eigen ervaringen integreert met wat ze leert van haar patiënten. Ze verwerkt dit geleidelijk tot een eigen behandelvisie die ze ‘Keuzetherapie’ noemt. “Vrijheid draait om keuze. Het draait om kiezen voor medeleven, humor, optimisme, intuïtie, nieuwsgierigheid en zelfexpressie.”

Een wezenlijke ervaring in die tijd is haar behandeling van Tom, een militair. “Fuck America” (p. 213) schreeuwt hij uit als zij de kamer binnenkomt. Ze raakt in vervoering. Alles wat zij verborgen houdt, gooit hij er openlijk uit. Ze voelt de neiging samen met hem op de grond te gaan liggen, het samen uit te schreeuwen. Ze onderzoekt vervolgens haar woede met haar therapeut en leert de kracht ervan. Het gaat gepaard met nieuwe inzichten: het belang van je uiten als zelfexpressie, het tegenovergestelde van wat een depressie is.

Ze begrijpt nu dat haar trauma een bron is waaruit ze kan putten.

Dan komt het moment dat Eger uitgenodigd wordt om een lezing te geven in Duitsland, in Berchtesgaden, de plaats waar Hitler en andere hoge nazi’s leefden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het verlangen een stap verder komen in haar traumaverwerking doet haar besluiten op de uitnodiging in te gaan. De beslissing gaat gepaard met immense angst en twijfel. De confrontatie ter plekke werkt bevrijdend en brengt nieuwe inzichten. Ze houdt daar een lezing waarin het thema vergeving centraal staat. Ze begrijpt op dat moment dat de volgende stap een bezoek aan Auschwitz moet zijn. Ze reist door naar Auschwitz en komt dan in contact met de kern van haar trauma. Op het moment dat ze de toegangspoort met de woorden ‘Arbeit macht frei’ ziet, komen levenslang weggestopte beelden die gepaard gaan met diepe pijn en schuld naar boven. Het lukt Eger om te verwerken wat er dan tevoorschijn komt. Het gaat erom zichzelf kunnen vergeven en daarmee zichzelf te accepteren zoals ze is.

In Genezing kijkt ze terug en brengt ze een volgorde aan in haar therapeutisch proces dat begint met bewustwording van het ontkennen van haar trauma. De kennismaking met het werk van Frankl hielp haar de woorden te vinden voor haar ervaring, hij hielp haar vervolgens om te gaan met haar pijn. Als wezenlijk beschrijft ze het (h)erkennen van gevoelens en daar zelf de verantwoordelijkheid voor leren nemen. De volgende stap is dan om niet weg te lopen voor de angst die dit met zich meebrengt. En als laatste nuanceert ze dat het afronden van een verwerkingsproces tijdelijk is: “Het is niet voorbij tot het voorbij is.”

Het boek is een indrukwekkend verslag van de weg die je iedereen graag gunt. Aankomen waar je thuishoort, worden wie je bent. Ik ben blij met een collega die zo zorgvuldig en precies uitlegt waar het in het leven om gaat, waar het in het leven van een therapeut om moet gaan ook. Ze geeft me nieuwe handvatten voor míjn persoonlijke volgende stap, alsook voor het werk met mijn patiënten. Wat ik wel mis in het boek is de realiteit dat een keuze voor deze weg niet voor iedereen haalbaar is en hoe ze daar tegenaan kijkt. In de masterclass zei ze daar wel wat over. Ze accentueerde het belang van nooit verder gaan dan waar de patiënt zich psychologisch bevindt. “Don’t promise what you can’t give.” Vraag je altijd af of de patiënt er klaar voor is. Zowel het boek als de masterclass, als de voorstelling laten vooral zien hoe kwetsbaarheid, kennis, kracht en liefde centraal staan in haar manier van werken. Hoe we kunnen kiezen voor liefde of haat.