Psychoanalyse heeft authenticiteit lange tijd niet omarmd als een fundamenteel concept (Collins, 2011). Dit wekt verwondering, omdat psychoanalyse juist beoogt de capaciteit tot authentieke beleving bij de patiënt verder te ontwikkelen. Deze bijdrage poneert aan de hand van een klinisch vignet een stelling over authenticiteit in de psychoanalytische therapie. Hierbij wordt de vraag gesteld of de psychoanalyse niet vooral de binnenzijde van echtheid centraal stelt, namelijk congruentie, en minder opteert voor transparantie, de buitenzijde van de echtheid, dat wil zeggen de communicatie door de therapeut van zichzelf, zijn percepties, attituden en gevoelens.

In het vignet wordt een fase van de therapie besproken waarin de therapeut er niet in slaagt authentiek contact te maken met de patiënt. De analyse van muzikale rêverieën die bij de therapeut opkomen en ogenschijnlijk niets met het materiaal van de patiënt te maken hebben, draagt vervolgens bij tot meer authentieke interventies door de therapeut. Hierdoor wordt het therapeutisch proces gemobiliseerd, met als gevolg dat de patiënt groeit in authenticiteit in persoonlijke relaties.

Vervolgens wordt ingegaan op het concept van authenticiteit en het belang ervan in de hedendaagse psychoanalyse. Daarna volgen theoretische beschouwingen in verband met het concept en wordt de relatie gelegd met het zelf. Ten slotte wordt de vraag beantwoord wat een authentieke therapeut karakteriseert.

Doorheen de geschiedenis van de psychoanalyse merken we een trend waarbij de klassieke opvattingen (Freud, 1919) over abstinentie, anonimiteit en neutraliteit in vraag worden gesteld (Hebbrecht, 2008). In de huidige tijd van een pluralistische psychoanalyse, waarbij de analyticus zich laat inspireren door meerdere denkmodellen en inzichten integreert vanuit verschillende psychoanalytische tradities, wint authenticiteit als onderdeel van de analytische basishouding aan belang (Orange, 2002). De psychoanalyse is flexibeler, interactiever en vooral intersubjectiever geworden in vergelijking met haar glorietijd, toen de analyticus werd vergeleken met een koele, onthechte chirurg die de eigen gevoelens uitschakelt tijdens het werk (Hebbrecht, 2008). De analyticus is nu meer gevoelsmatig betrokken bij de patiënt. Zijn eigen subjectiviteit kleurt het analytisch proces en hij beseft dat hij, net als de patiënt, zelf ook verandert tijdens het gezamenlijke therapeutische proces dat wordt opgevat als een coconstructie (Widlöcher, 2010). In psychoanalytische behandelingen wordt steeds meer gedacht vanuit een tweepersoonspsychologie, waarbij naast de duiding het belang van de therapeutische relatie centraal staat (De Wolf, 2011).

Met betrekking tot authenticiteit wordt de opvatting verdedigd dat er tijdens de psychoanalytische therapie een dialectische afwisseling plaatsvindt tussen groeiende authenticiteit en herhalingsdwang. In een goedlopende therapie worden authentieke momenten talrijker, wat niet betekent dat momenten van zelfbegoocheling achterwege blijven. Authenticiteit dient gelokaliseerd te worden in het register van de sensoriële en presymbolische communicatie en is een wezenlijke component van een gedeelde ervaring, waaraan zowel patiënt als therapeut bijdragen (Boccara e.a., 2009).

Authenticiteit komt tot stand door een samenspel van factoren, zoals eerlijkheid, waarachtigheid, betrouwbaarheid, eigenheid en spontaniteit. Vrije associatie, gelijkmatig zwevende aandacht en dromen zijn in wezen authentieke fenomenen. Tijdens een authentiek moment komt het zelf in beweging; verwarring en verveling drijven weg, er ontstaat klaarheid, de persoon voelt zich geraakt en komt in contact met afgesplitste delen van het zelf. Dit authentieke moment is meestal vluchtig en voorbijgaand. De therapeut kan een dergelijk moment beter niet laten voorbijgaan, maar er iets over opmerken en het (h)erkennen.

Authenticiteit komt tot stand als een opeenvolging van zulke momenten die deel uitmaken van een proces van bevruchtend versmelten van sensaties en gedachten, waarbij nieuwe en complexere ideeën ontstaan die verwondering, verrassing en ontzag wekken bij de toeschouwer en/of toehoorder (Ferro, 2002; Hebbrecht, 2011). Een authentiek moment is een intersubjectief fenomeen, waarbij de communicatie een affectieve resonantie bij de ander tot stand brengt. Dit leidt tot een deblokkering van levendige gedachten en tot een creatieve ontsluiting. Een authentiek moment signaleert psychische integratie. Dit moment van waarachtigheid berust op een doorleefd gevoel en is prettig voor de beide deelnemers aan de therapeutische interactie; alsof beiden in hun psychosomatische wezen worden aangesproken.

Authenticiteit is vanuit verschillende perspectieven te beschouwen: als een procesmatig gebeuren, als een doel van therapie of een als succesvolle outcome van therapie. Authenticiteit is echter nooit een absolute eindtoestand die duurzaam standhoudt en intentioneel opgeroepen kan worden. Authenticiteit zal altijd een relatief fenomeen blijven; vluchtig, relationeel, partieel en incompleet (Neri, 2008). Doorgaans is een authentiek moment niet grijpbaar, het doet zich voor en wordt pas achteraf begrepen.

Authenticiteit of echtheid is een concept dat als lemma niet terug te vinden is in gezaghebbende psychoanalytische woordenboeken over psychoanalyse. Ook in de index van basishandboeken over psychoanalyse wordt dit concept niet vermeld. Op het PEP-web zijn slechts 34 publicaties terug te vinden met dit concept in de titel van 1966 tot 2013. Vóór 1966 wordt dit concept niet genoemd in titels van Engelstalige psychoanalytische publicaties.

Filosofen zoals Nietzsche (Thompson, 2004), Kierkegaard (Heuscher, 1989) en vooral Heidegger hebben uitgebreid getheoretiseerd over authenticiteit. Het concept is in de psychoanalytische wereld geïntroduceerd via de existentiële psychoanalyse. Later, dankzij Winnicott met concepten als het ware en het valse zelf en de zelfpsychologie van Kohut (Teicholz, 2000), bekleedt authenticiteit een prominentere rol. De Italiaanse psychoanalyse, met name via Ferro (Hebbrecht, 2011), Bolognini (2004) en Neri (2008), heeft op een fijnzinnige esthetische wijze het concept authenticiteit tot een centrale notie gemaakt in de actuele psychoanalyse. Ze illustreren dit middels vele klinische voorbeelden.

Nietzsche (1885) beschrijft een authentiek persoon als iemand die bereid is om de fundamentele angsten die eigen zijn aan het menselijk bestaan onder ogen te zien en te trotseren. Alleen de übermensch zou daartoe in staat zijn. Dit betekent dat de persoon in opstand durft te komen tegen autoriteiten. De authentieke persoon toont zich sceptisch ten aanzien van absolute waarheden: waarheid ligt immers niet vast, maar verandert in functie van tijd en plaats. Heidegger ziet het anders en stelt dat de mens in wezen niet authentiek is (Stolorow, 2007). De mens kan zijn fundamentele aard niet veranderen, maar wordt uitgedaagd authentiek te reageren op welbepaalde momenten. De mens is geworpen in een wereld die hij niet gekozen heeft en wordt verplicht zijn identiteit te bepalen door de keuzen die hij maakt, ook al zijn deze onbewust. In existentiële keuzen staat de mens alleen. Soms kan iemand overtuigd zijn van de authenticiteit ervan, maar blijkt dit achteraf onjuist. Heidegger heeft dit zelf ondervonden: toen hij in 1930 toetrad tot de nazipartij meende hij moedig en resoluut te handelden; twee basisvereisten voor een authentieke houding. Jaren later begreep hij dat zijn keuze niet authentiek was, iets wat op het moment van zijn keuze niet mogelijk was (Thompson, 2004).

In het geval van mevrouw X is het duidelijk dat ze zich niet heeft losgemaakt van haar ouders en bang is om stelling te nemen. Intrinsiek verbonden met authenticiteit is de keuze voor het niet-conventionele, voor de moeilijke weg, de weg van de meeste weerstand, zodat het unieke en oorspronkelijke tot zijn recht komt (Thompson, 2006). Een psychoanalytische behandeling kan inzicht brengen op de ingewortelde neiging tot zelfbegoocheling die grotendeels onbewust is. Onze afweermechanismen zijn manieren om angst, psychische pijn en onlust niet te voelen en zijn zo ingeworteld, dat de perceptie van de werkelijkheid diepgaand vervormd kan worden (bijvoorbeeld door ontkenning of projectie). Zo hoopt menige patiënt door een lange psychoanalyse tot een harmonisch geïntegreerd zelf te komen en voor altijd bevrijd te zijn van existentiële angsten. Het analytische proces impliceert echter juist het rouwen over het verlies van deze illusies en zal uiteindelijk leiden tot het aanvaarden van de eigen innerlijke verdeeldheid en het tekort. Uiteindelijk staat iedereen alleen voor de confrontatie met existentiële angsten.

De harde, universele realiteit is de eigen kwetsbaarheid, de eindigheid van het leven en het probleem van de dood. Ieder botst op het anders zijn van zijn medemens die fundamenteel onvoorspelbaar blijkt. Verder is er het probleem van het lijden en van het kwaad. Angst vergezelt dan ook noodzakelijk en onvermijdelijk elk authentiek handelen. Een geslaagde psychoanalyse impliceert dat men uiteindelijk resoluut kiest wat men met zijn leven wil doen, zonder zich te verschuilen in een slachtofferrol door bijvoorbeeld de ouders of het verleden verantwoordelijk te stellen.

Is niet iedereen tot op zekere hoogte in staat tot unieke keuzen? In een psychoanalyse worden illusies in vraag gesteld en terugkerende patronen verhelderd, zodat de persoon niet langer excuses kan aanvoeren waarom zij zich dwangmatig blijft herhalen. Is dit niet een fundamenteel conflict dat in elke psychoanalytische behandeling ter sprake komt: de optie voor een authentiek, creatief leven in het besef van de eigen beperktheid en kwetsbaarheid, of de optie om onlust te vermijden en zich te schikken naar de verwachtingen vanuit een angst voor liefdesverlies?

Neri (2008) heeft het concept authenticiteit als volgt psychoanalytisch gedefinieerd; ik verwijs ter illustratie naar mevrouw X uit de beschreven casus.

We doen de ambivalentie van de menselijke natuur onrecht, indien we de tegenpool buiten beschouwing laten. Tegenover authenticiteit staan valsheid, bedrog, afweer van irrationele angst en de leugen (Bauduin, 2007; Gagnebin, 2004; Bion, 1970).

In mijn visie staan authentieke momenten in nauw verband met de depressieve positie, zoals door Melanie Klein (1940) beschreven: een authentiek moment is pas mogelijk als men zichzelf en de ander als afgescheiden en autonoom beleeft, de waarde van de ander begrijpt en in staat is deze te missen. Bovendien is het nodig dat de hoop bestaat dat de band hersteld kan worden nadat deze geschaad werd; men kan spijt en wroeging ervaren, of verdraagt en aanvaardt dat het niet herstellen van de band ook een mogelijke uitkomst kan zijn.

Authenticiteit kan niet los gezien worden van de ontwikkeling van het zelf. Dit thema wordt verder uitgewerkt in de volgende paragraaf.

Authenticiteit is onlosmakelijk verbonden met de notie van het zelf, het centrum van initiatief van de persoon, dat intrinsiek substantie mist, geen gefixeerde eigenschappen bezit en vooral bestaat in een hunkering naar een toekomstige toestand die nooit zal bereikt worden. Volgens Winnicott (1965) vindt het vermogen tot authenticiteit zijn oorsprong in de vroegste kindertijd. Wanneer de zorgomgeving goed genoeg is en het primaire object wordt afgestemd op de noden van de baby, dan zal - in de visie van Winnicott - de continuïteit van het zijn niet al te vaak onderbroken worden. Aldus wordt de basis gelegd van vitaliteit, spontaniteit, hoop en optimisme. Wanneer ten gevolge van tekortschietende vroegkinderlijke zorg de continuïteit van het zijn bij herhaling onderbroken wordt, zal het kind reageren en een pantser opbouwen, waarbij het zich aanpast aan de tekortschietende omgeving. Zo ontstaat een onecht zelf, een verdediging die vaak bij efficiënte hulpverleners wordt geobserveerd: prima afgestemd op anderen, maar ten koste van persoonlijke vitaliteit en plezierige spontaniteit. Ook al zijn deze mensen professioneel succesvol, ze lijden onder een gevoel van futiliteit en worden als onecht ervaren. Ze zijn meer vatbaar voor professionele burn-out.

Verandering is volgens Winnicott (1965) mogelijk: een diepgaande regressie tot op het niveau van het vroegste omgevingsfalen in het kader van een intensieve psychotherapie kan ertoe leiden dat de persoon zich ontdoet van het pantser van het onechte zelf en opnieuw contact maakt met het ware zelf. Vaak zijn dit echter moeizame therapieën, want een regressieve fase van depressie en ageren is niet te vermijden. De patiënt zal immers de kans te baat nemen niet langer het perfect aangepaste kind te zijn en zich uiterst kwetsbaar tonen wanneer de therapeut hem niet accuraat aanvoelt (Khan, 1986).

De zelfpsychologie beschouwt authenticiteit als de uitkomst van een geslaagde ontwikkeling; men spreekt dan over het authentieke zelf als een bijzondere verworvenheid van de volwassenheid (Nemiroff & Colarusso, 1980). Authenticiteit is in deze optiek het resultaat van een ontwikkelingsproces waarbij afstand wordt genomen van de kinderlijke narcistische positie; men vindt zichzelf niet langer als vanzelfsprekend uniek en bijzonder. Het authentieke zelf kan vrede hebben met het feit dat het lichaam veroudert, het aanvaardt vergankelijkheid evenals de wederkerige afhankelijkheid tussen mensen. Het verleden kan getaxeerd worden met een minimum aan ontkenning en distorsie. Voortaan schaamt men zich niet langer over wat in het gezin van herkomst is gebeurd; er wordt vooral in het nu geleefd. Het verleden wordt met warme nostalgie ervaren, goede momenten in het leven krijgen eeuwigheidswaarde, men beseft dat iets van de eigen ervaring kan worden doorgegeven aan de volgende generatie. Generativiteit wordt mogelijk, zonder te veel afgunst ten aanzien van de energie en de talenten van de volgende generatie.

Naast het streven naar authenticiteit bij de patiënt kan er ook gekeken worden naar de voorwaarden waaraan een authentieke therapeut moet voldoen. De therapeut zich er op de eerste plaats van bewust te zijn dat authenticiteit geen intentioneel gegeven is dat geforceerd kan worden. In de loop van een therapeutisch proces zien we een dialectische afwisseling tussen een professionele attitude enerzijds en authentieke momenten anderzijds, tussen fasen van doodsheid en verveling en fasen waarin inspiratiebrengende beelden opduiken die emoties wekken en woorden oproepen die raken (Quinodoz, 2002). Authenticiteit is geen constant gegeven. Een therapeut die goed genoeg is, voelt zich vrij en erkent de vrijheid van de ander. Hij erkent de fundamentele rechten van de patiënt en is zich ook bewust van de asymmetrie die eigen is aan de therapeutische relatie, zonder van zijn machtspositie misbruik te maken. Van de therapeut wordt verwacht dat hij professioneel optreedt, zonder zich te verschuilen achter een correcte professionele façade; iets wat door patiënten met ernstige stoornissen (zoals schizofrenen en borderlinepatiënten) als traumatiserend wordt ervaren (Ferenczi, 1928). Een professionele houding is gewoon en natuurlijk en lijkt niet op de karikatuur van de psychoanalyticus, waar vaak mee wordt gespot.

Vanuit psychoanalytisch oogpunt kunnen we akkoord gaan met het principe van congruentie. De houding van in contact te zijn met de eigen ervaringsstroom terwijl men naar de patiënt luistert en zich in zijn wereld verplaatst, is een basisvereiste in de opleiding tot psychotherapeut. Daarom wordt in de psychoanalytische opleiding zoveel aandacht besteed aan de eigen analyse. Het tweede belangrijkste opleidingsonderdeel is de individuele supervisie, waarbij minstens twee analyses worden verricht onder supervisie van een ervaren psychoanalyticus. Dit geeft gelegenheid om te onderzoeken en te begrijpen wat de patiënt met de therapeut doet en hoe dit inzicht op een therapeutisch effectieve wijze ten dienste gesteld kan worden aan de patiënt. Creatief en authentiek psychotherapeutisch werk lijkt me niet mogelijk zonder regelmatige dialoog met collega’s (intervisie, congressen).

De psychoanalyticus en psychoanalytische therapeut hebben meer moeite met transparantie en zelfonthulling (Dudley & Walker, 2003). In de huidige tijd van transparantie, waarbij zo ongeveer alles zichtbaar moet zijn (zoals bij reality-tv), ontstaat er juist een behoefte aan vertrouwelijkheid. Waar ligt de grens tussen transparantie en exhibitionisme? Is het ethisch verantwoord om iemand zonder omwegen te zeggen wat we denken in een therapeutische context (Crastnopol, 1997)?

Authenticiteit impliceert meer dan openhartigheid, eerlijkheid en oprechtheid. Hoe ver kunnen we gaan met zelfonthulling? Is het delen van de persoonlijke subjectieve ervaring door de therapeut nodig opdat de therapeut als echt ervaren wordt? Van de therapeut wordt niet alleen een authentieke aanwezigheid verwacht, maar ook ethisch verantwoord deskundig handelen in functie van het therapeutisch proces. Als therapeut moeten we ook alles voor onszelf kunnen houden waarmee de patiënt niet geholpen wordt.

Er zijn tal van redenen die ons voorzichtig stemmen wat betreft transparantie. Wanneer de therapeut spontaan een inbreng doet, wordt de associatiestroom van de patiënt onderbroken en krijgt het proces van zich ontvouwen en reveleren niet de kans om te verdiepen. Is elke patiënt in staat ons anders-zijn te verdragen? Bij narcistische patiënten is dit een probleem, omdat ze vaak een zelfobjectoverdracht nodig hebben; de therapeut wordt dan als een verlengstuk van hun psyche en moet zich beperken tot empathisch spiegelen (Hebbrecht, 2004a). Wanneer de therapeut de eigen visie prijsgeeft, kan hij door de patiënt als gebrekkig afgestemd beleefd worden. Een andere overweging in verband met zelfonthulling is dat de therapeut ook recht heeft op privacy. Onze diepste kern is immers incommunicado, spreekt niet en geeft zijn geheimen niet prijs (Winnicott, 1965).

Zelf heb ik ervaren dat momenten van zelfonthulling vooral optreden bij verzwakking in de professionele rol wanneer zich belangrijke gebeurtenissen in het privéleven voordoen (bijvoorbeeld bij het overlijden van een familielid of goede vriend, of na een blijde gebeurtenis, zoals de geboorte van een kind of kleinkind).

Neutraliteit en anonimiteit zijn de laatste jaren aan erosie onderhevig. Anderzijds moeten we niet het kind met het badwater weggooien, want deze wezenscomponenten van de psychoanalytische basishouding bieden veiligheid aan het therapeutisch koppel, vooral wanneer het therapeutisch kader zich kenmerkt door een hoge frequentie van sessies en een open einde. Dit is geen pleidooi voor een stille en afstandelijke houding. Het is wenselijk expressies van het ware zelf van de patiënt op te merken en er alert op te zijn. Maar moeten we patiënten van positieve ervaringen voorzien (Bader, 1995)? Is het juist geen signaal dat we de onmacht van onze patiënten niet langer verdragen en iets positiefs zeggen, omdat we zelf angstig worden? Vooral beginnende therapeuten weerstaan moeilijker aan de druk die patiënten op hen uitoefenen en gaan dan over tot voortijdige zelfonthulling.

Er zijn wel omstandigheden waarin de therapeut moet spreken, bijvoorbeeld wanneer hij zelf ernstig of levensbedreigend ziek wordt (Silver, 2001). Als regel kunnen we stellen dat er enkel tot zelfonthulling wordt overgegaan wanneer dit een positieve bijdrage levert aan het therapeutisch proces en het in dienst staat van het objectieve belang van de patiënt.

Een authentieke therapeut lijkt me vooral iemand die geleidelijk aan zijn eigen stijl ontdekt, zich kritisch opstelt ten aanzien van visies van autoriteiten en in dialoog blijft met collega’s; niet om hen te volgen, maar om zich verder te ontwikkelen (Van der Heide, 2007).

Een authentieke therapeut is in staat om grenzen aan te geven. Authenticiteit betekent dat men luistert naar wat zich herhaalt, maar vooral let op het nieuwe, verrassende, onverwachtse en vreemde in de ontmoeting met de ander en met zichzelf. Authenticiteit betekent zeker niet dat de therapeut bevestiging zoekt voor de eigen overtuiging bij de patiënt of hem gebruikt om de eigen favoriete hypothesen en theorieën te ondersteunen. Psychotherapie dient gericht zijn op het zoeken van contact met wat nog niet geweten is en veronderstelt dus een onderzoekende en bevragende houding.

In deze bijdrage heb ik gepoogd aan te tonen dat authenticiteit ook voor psychoanalytici en psychoanalytisch therapeuten een belangrijk concept is, dat zeker in het verleden niet de aandacht heeft gekregen die het verdient. Authenticiteit is een procesmatig, oscillerend en dialectisch gebeuren, is nooit een constante verworvenheid die intentioneel kan worden bereikt en is altijd relatief. In psychoanalytische therapie wordt congruentie als vanzelfsprekend geacht, maar hierbij heeft de abstinentieregel vooral betrekking op transparantie die zich uit in een grote reserve ten aanzien van zelfonthulling door de therapeut.

Verder kan het therapeutisch waardevol zijn dat de therapeut in een voortdurend contact blijft met de eigen ervaringsstroom, zoals met intieme rêverieën waarover de therapeut vrij associeert en reflecteert, bijvoorbeeld bij het werken met dromen van patiënten. Daardoor kan een beweging ontstaan in de richting van groeiende authenticiteit, zowel op het vlak van de interventies van de therapeut als wat betreft het therapeutisch proces van de patiënt. Authenticiteit is zowel het resultaat van een ontwikkelingsproces als de uitdrukking van een hoger, meer volwassen ontwikkelingsniveau waarbij men in contact blijft met het eigen groeipotentieel.