Voor mijn generatie bestond de biologie tot in de jaren ’80 eigenlijk niet, in elk geval niet als bron van kennis over de menselijke psychologie. De jaren ’70 van de vorige eeuw waren de hoogtijdagen van de tabula rasa-opvatting. Die was niet nieuw, want al zo’n 2300 jaar eerder opgedoken bij Aristoteles (384-322 v. Chr.). Bij de geboorte, zegt Aristoteles, is onze geest een onbeschreven blad, een tabula rasa. We weten nog niets en we kunnen nog niets. Letterlijk alles moet geleerd worden. Meer dan tweeduizend jaar later keert John Locke (1632-1704) zich tegen René Descartes (1596-1650), die de euvele moed had te beweren dat de menselijke geest aangeboren eigenschappen bezat. Locke achtte dit uitgesloten. ‘Er is niets in het intellect dat niet eerst de zintuigen is gepasseerd,’ luidt zijn beroemdste uitspraak in dit verband. Hij formuleert dan ook opnieuw het tabula rasa-principe.

In de psychologie zien we die opvatting in optima forma terug bij de grondlegger van het behaviorisme, John Broadus Watson (1878-1958). Volgens hem is al het menselijk gedrag aangeleerd. Er bestaan geen aangeboren eigenschappen, geen aangeboren algemene intelligentie, zelfs geen aangeboren instincten. Hij meende dat je een baby zo zou kunnen conditioneren dat deze zich tot een volwassene van elk gewenst type ontwikkelt: ‘Geef me een dozijn gezonde baby’s, met alles erop en eraan, en een door mij bepaalde omgeving om ze in groot te brengen en ik garandeer dat ik wie van hen dan ook door training kan opleiden tot elk specialisme dat ik selecteer: arts, advocaat, kunstenaar, succesvol koopman, ja zelfs bedelaar en dief, ongeacht zijn talent, karaktertrekken, neigingen, vermogens, roepingen en het ras van zijn voorouders.’ (Geciteerd in Kolk, 2008, p. 170).¹ Het optimisme dat Watson ten toon spreidde in de vroege 20^ste eeuw keerde, maar nu in de hele westerse wereld, terug in de (late) jaren ’60. Zo’n dikke tien jaar heerste er in West-Europa en de Verenigde Staten een ongebreideld optimisme over de veranderbaarheid van de maatschappij én van de mens. De determinanten van verandering werden – in lijn met Watson, diens behavioristische erfgenamen en het tabula rasa-principe – nagenoeg uitsluitend gezocht in omgevingsfactoren: opvoeding, socialisatie, onderwijs, allerlei exotische en minder exotische vormen van psychotherapie enzovoort.

Toen hoogleraar in spe Wouter Buikhuisen in het vroege voorjaar van 1978 aankondigde biologische determinanten van crimineel gedrag te willen onderzoeken, kreeg hij vrijwel heel intellectueel Nederland over zich heen. Nagenoeg niemand steunde de arme man – zelfs in de criminologische hoek oogstte hij slechts pek en veren. Zijn voornemens stonden zelfs in de Tweede Kamer ter discussie. Toen hij twee jaar later, inmiddels aangesteld als hoogleraar criminologie in Leiden, nadere onderzoeksplannen presenteerde, maakte vrijwel niemand meer stampij (Van Maanen, 2002, p. 49). Ergens omstreeks 1980 moet dus de grote biopassie in de publieke en wetenschappelijke opinie zijn begonnen. In Nederland althans, elders had die zich vast en zeker al eerder voltrokken. Maar dit keer liepen we tenminste niet vijftig jaar achter.

Die passie voor de biologie heeft in mijn ogen soms de vorm van biohysterie aangenomen (Lauteslager, 2003a). Vooral in de jaren ’90 kon je het zo gek niet verzinnen of iets was erfelijk of op z’n minst aangeboren (intelligentie, alle psychische stoornissen, homoseksualiteit, alcoholisme, ADHD, crimineel gedrag, ach welk gedrag eigenlijk niet?). Zonder nu meteen te willen beweren dat de geestdrift voor de (neuro)biologie louter op drijfzand rust, meen ik dat iedere kritische observator van het wetenschapsbedrijf zich moet afvragen waar dat enthousiasme toch vandaan komt. Mijn idee was (en is) dat de psycholoog/-therapeut die twijfelt aan de toekomst van zijn vak maar al te graag de strohalm grijpt die de (neuro)biologie hem biedt. De gretige toewending naar de neurowetenschap heeft, anders gezegd, volgens mij veel te maken met de teleurstelling en het ongeduld van veel psychotherapeuten, psychiaters en psychologen over de vorderingen van hun vak. Een van mijn discussiepartners drukte zich een paar jaar geleden als volgt uit: ‘Ik ben ervan overtuigd dat de psychotherapie, of misschien beter gezegd de psychologie, zich meer biologisch zal (moeten) gaan oriënteren. (…) Ik hoop juist dat de neuropsychologie ons zal helpen betere psychotherapie te geven, want tot nu toe bakken we er toch nog niet al te veel van.’ Inmiddels zijn we een stuk minder pessimistisch over psychotherapie (zie de lezing van Justine van Lawick in dit nummer), maar dat heeft volgens mij vooral met ontwikkelingen in de politiek te maken (ook niet onbelangrijk) en niet zozeer met wetenschappelijke vooruitgang.

Inmiddels ben ik er niet meer zo zeker van dat punt 2 nog wel aan de orde is: langzaam worden de theorieën van neurobiologische komaf complexer. Het genetisch determinisme dat alom aanwezig was in de laatste twee decennia van de 20^ste eeuw is geheel verlaten. En zo hoort het ook: neurowetenschappelijke informatie moet onze theorieën verfijnen, niet versimpelen. Dat neemt niet weg dat in populair-wetenschappelijke kringen de rechtlijnigheid nog welig tiert: op het moment dat ik dit schrijf, doet oud-hoofdredacteur Folkert Jensma in NRC-Handelsblad moeite de simplistische en nooit experimenteel aangetoonde (eerder: gefalsificeerde) biocriminologische opvattingen van Buikhuisen nieuw leven in te blazen (Jensma, 2009). In een redactioneel ‘commentaar’ schrijft dezelfde auteur: ‘Chronische criminaliteit kan voorkomen worden door betere zwangerschapszorg. (…) Metingen van cortisol, maar ook van testosteron lijken een voorspellende waarde te hebben: voor therapiesucces en recidive. (…) Voor de these van Buikhuisen zijn inmiddels duidelijke aanwijzingen. Er lijkt een verband tussen tekorten aan voedingsstoffen, hersenontwikkeling en later antisociaal gedrag.’ Let op het herhaalde gebruik van het werkwoord ‘lijken’. Hier regeert de hoop die vadert over de gedachten.³ De opvolger van Buikhuisen, de kinderpsychiater Doreleijers, heeft nu juist tot zijn verdriet moeten constateren dat cortisol en testosteron voorspellers van niks zijn (onderzoek van zijn promovendus Popma, 2006): bij de hoogste correlatie, die tussen cortisol en covert aggression (r = –0,21), is de hoeveelheid verklaarde variantie al vrijwel nihil: 0,21² = 4,4%. Met een dergelijke predictor valt geen agressief gedrag – laat staan misdadigheid – te voorspellen (Lauteslager, 2007, 2008).

Het blijft zaak onwetenschappelijke agit-prop als die van Jensma aan de kaak te stellen. Niet omdat iemand geen hypotheses de wereld in mag sturen, maar omdat hij daarbij geen onderzoeksresultaten die hem minder goed uitkomen onder tafel mag werken. Én omdat hij niet de ogen mag sluiten voor de kritiek die drie decennia na de affaire-Buikhuisen (terecht) nog altijd niet is verstomd: ‘[Willen wij] kinderen op grond van hun bloedbeeld al tot misdadigertjes-in-de-dop bestempelen nog voordat ze iets gedaan hebben? Wie bepaalt wat crimineel is? En waarom zou Doreleijers zich beperken tot neurotransmitters, testosteron, stresshormonen en elektrisch lading van de huid? Waarom ook niet meteen het gen voor huidskleur meegenomen? Dat lijkt toch nog steeds de beste voorspeller (…).’ (Van Maanen, 2002, p. 52)

De kwestie wel-of-geen-biologie in de menswetenschappen heeft vooral in de psychoanalyse haar sporen nagelaten en tot minstens twee radicaal verschillende opvattingen geleid: enerzijds psychoanalyse als hermeneutiek en anderzijds de psychoanalyse als natuurwetenschappelijke theorie. Die splijting vindt haar oorsprong in Freud zelf. Hij deed in 1895 een poging zijn toenmalige ideeën over de psychoanalyse in neurobiologische termen te gieten en noemde dat veelzeggend zijn ‘Project voor een wetenschappelijke psychologie’. Al gauw zag hij in dat de neurologie van die dagen ten enenmale te kort schoot om zo’n streven te verwezenlijken. Later leek het even alsof Freud naar de andere kant overhelde: in zijn ‘Traumdeutung’ (1900) bouwde hij een theorie van de interpretatie op, ook al past het roemruchte hoofdstuk VII (‘Zur Psychologie der Traumvorgänge’) niet echt in zo’n hermeneutische onderneming. Zijn hele carrière en oeuvre overziend, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat Freud eigenlijk een ‘bioloog van de geest’ is geweest of had willen zijn (Habermas, 1968; Sulloway, 1979).

Adriaens (2008) voert in zijn recente proefschrift veel argumenten aan om Freud uit te roepen tot de aartsvader van de evolutiepsychiatrie⁴ en hij sluit zich aan bij de conclusie van Sulloway (1979, p. 388) dat ‘fylogenetische hypotheses een moeilijk te overschatten rol spelen in Freuds streven zijn natuurwetenschap van de geest te legitimeren.’ Adriaens voegt daaraan toe: ‘Freuds plan om de psychiatrie op een evolutiebiologische leest te schoeien was zeker niet onzinnig, ook al liet zijn eigen uitwerking van dat plan heel wat te wensen over. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er in het voorbije decennium een aantal pogingen ondernomen zijn (sic) om Freuds intuïties alsnog onder te brengen in een hedendaags darwinistisch kader.’ (Adriaens, 2008, p. 46)

Na de Tweede Wereldoorlog wilde de meerderheid van de psychoanalytische beweging af van Freuds instinctivistische en fylogenetische erfenis. Zo stelde de destijds invloedrijke Duitse filosoof Jürgen Habermas (hij wordt dit jaar tachtig jaar oud) het biologisme in de psychoanalyse aan de kaak door te beweren dat de psychoanalytici, in de eerste plaats Freud zelf, hun eigen theorie niet hadden begrepen en er ten onrechte een natuurwetenschappelijke psychologie in hadden gezien. Zijn vonnis werd samengevat in de (onvertaalbare) formule ‘Das szientistische Selbstmissverständnis der Psychoanalyse’ (Habermas, 1968, p. 263). Volgens Habermas was de psychoanalyse eigenlijk ‘dieptehermeneutiek’ en een systematisch-wetenschappelijke methode om tot zelfreflectie te komen.

Een nog veel fellere anti-biologist en anti-fysicalist was de Fransman Jacques Lacan (1901-1981). Lacan heeft nooit geloofd, zoals Freud deed, dat de hele psychologie casu quo psychoanalyse ooit op een volledig neurologisch-fysiologische leest zou kunnen worden geschoeid. Volgens Lacan zijn Freuds ‘driften’ nooit bedoeld als ‘instincten’, als drijfveren met een vaste richting en een vast doel. Bijvoorbeeld: heteroseksualiteit als uitkomst van het individuele ontwikkelingsproces is geen natuurlijk eindpunt, maar resultaat van een min of meer toevallige, soms moeizame ontwikkeling. Voor Lacan bestaat er een ‘oorspronkelijke dissonantie’ tussen mens en natuur (hij spreekt zelfs van ‘ontologisch dualisme’). De mens onderscheidt zich fundamenteel van het dier door zijn taalvermogen, beter: door zijn intrede in de symbolische orde (Lacan, 1966).

De laatste tijd beweegt de psychoanalyse zich weer in de tegenovergestelde richting. In dit nummer constateert Paul Verhaeghe dat de psychoanalyse in de VS tegenwoordig vrijwel eensgezind haar heil in de biologie zoekt, ongetwijfeld in de verwachting dat dit haar als wetenschappelijke theorie acceptabeler zal maken. Verhaeghe zelf kiest (maar niet zonder kritiek) de kant van Lacan. In bijgaand artikel laat hij vooral zien waartoe het primaat van de biologie leidt. Zelf stelt hij de taal primair en hij hoopt op een synthese (in hegeliaanse zin: ‘Aufhebung’) van neurowetenschap en klinische psychologie.

Dan nog een paar woorden over de psychiatrie, toch een beetje de ‘grote broer’ van de psychotherapie. De psychiatrie is een gespleten wetenschap (zie bijvoorbeeld Mooij, 2002, 2006). De moderniteit heeft volgens Mooij twee polen: die van de vrijheid (subjectiviteit) en die van de beheersing (instrumentaliteit). De huidige psychiatrie vertegenwoordigt de laatste pool: ‘Deze benadering – die de thans heersende is – gaat ten koste (…) van de subjectiviteit en leidt tot (…) ontmanteling van menselijke verantwoordelijkheid. Psychische stoornis wordt vooral gezien als iets dat iemand overkomt als het gevolg van cerebrale disfunctie, genetische defecten en dergelijke, waarvoor men geen verantwoordelijkheid kan dragen’ (2002, p. 43). De concentratie van de psychiatrie op de instrumentele pool is een manier om onder de vlag van wetenschappelijkheid de confrontatie met de complexiteit van psychische problematiek en stoornis te ontlopen, aldus Mooij.

In de psychiatrische praktijk is door de psychofarmaca weliswaar grote vooruitgang geboekt, maar niet op theoretisch niveau (zie ook Lauteslager, 2006). Biologische psychiaters mogen dan hoog opgeven van al die (vaak toevallige) ontdekkingen⁵, maar over de neurobiologische achtergronden van allerlei kwalen en hun remedies zijn ze nog steeds niet veel wijzer geworden. In de biologische psychiatrie heeft het feit dat pillen werken bij (sommige) kwalen aanleiding gegeven tot de foutieve gevolgtrekking dat psychiatrische stoornissen dus hersenstoornissen zouden zijn. Zo menen veel biologische psychiaters bijvoorbeeld dat het de hersenen van depressieven zou ontbreken aan de neurotransmitters waarop antidepressiva inwerken, zoals dopamine en serotonine. Maar dat is een non sequitur. Dat wil zeggen: de conclusie volgt niet logisch uit de premissen.

Gestoord gedrag is meestal niet ‘biologischer’ dan ander gedrag: normaal en ábnormaal gedrag zijn vaak gewoon verschillende posities op een continuüm. Bovendien is wat als (ab)normaal wordt beschouwd, historisch aan grote verandering onderhevig. En last but not least: ‘Ook abnormaal gedrag (bijvoorbeeld: iemand meent stemmen te horen en doet daarom allerlei zotte dingen) is veelal vatbaar voor “alledaagse” verklaring (X deed dit omdat hij een stem hoorde die zei....),’ zo laat filosoof Herman Philipse mij weten (persoonlijke mededeling, e-mail 12.03.’07).

De geschiedenis van de (vaak ontbrekende of bedroevende) theorievorming in de psychiatrie maakt dat je met angst en beven de plannen aanhoort van iemand als Koerselman – na Trijsburgs overlijden nog de enige hoogleraar psychotherapie in Nederland – over ‘biologische psychotherapie’ in de vorm van ‘transcraniële magnetische stimulatie’ of ‘transcutane nervus vagus-stimulatie’ (geciteerd in Snijders & Takens, 2007, p. 367). Hij verstout zich daarbij van psychotherapeuten te verlangen dat zij ‘wat meer bereid zijn zich dienend in te voegen in een groter geheel van behandelingen in een biologische context’ (ibidem). Laten we daar vooral niet aan beginnen; díe ‘biologische’ kant – ik bedoel: van de ‘transcraniële magnetische stimulatie’ en de ‘transcutane nervus vagus-stimulatie’ – moeten we zeker niet op.

De opvattingen van Koerselman komen nog uitgebreid ter sprake in het artikel van Gabe Leigh in dit nummer. In de themabijdragen van Joris Vandenberghe en Leigh vindt u bovendien een veel genuanceerdere visie op de psychiatrie dan die ik hier ten beste geef.

Dat het aantal gekozen juiste verklaringen van novieten via studenten tot experts van groep tot groep toenam, zal weinig verbazing wekken. Dat de nieuwelingen zich meer lieten imponeren door neurowetenschappelijke toevoegsels dan de deskundigen ook niet. Al verrassender was dat de enigszins ingewijde intermediaire groep studenten zich bijna evenzeer liet verleiden door neuroblabla als de groep novieten, niet alleen aan het begin maar ook aan het eind van het semester (vlak voor het tentamen). Maar vooral verrassend was de uitkomst dat de neurowetenschappelijke verleiding voor de eerste twee groepen (het gold niet voor de experts) significant groter was voor foute verklaringen met een neurosausje erover. Anders gezegd: beide groepen niet-deskundigen vonden verklaringen mét (logisch irrelevante) neurowetenschappelijke fictie superieur aan verklaringen zónder. De onderzoekers vermoeden dat neurowetenschappelijke informatie blijkbaar de problematische aspecten van onjuiste verklaringen, die zonder neurowetenschappelijke toevoegsels evident zouden zijn, aan het oog (en de hersenen) kunnen onttrekken. En: mensen zijn bevooroordeeld ten gunste van verklaringen met een simpele reductionistische structuur, concluderen de auteurs. Met andere woorden: moleculaire verklaringen worden hoger gewaardeerd dan molaire. De auteurs bevelen tot slot aan om terughoudend te zijn met de toepassing van neurowetenschappelijke bevindingen op sociale vraagstukken. En psychotherapie is een sociale aangelegenheid bij uitstek.