Voordat GGZ-patiënten met hun hulpverlener in zee gaan, informeren zij zich tegenwoordig vrij gedegen: ‘Hoe lang is uw wachtlijst?’ ‘Hoe effectief is uw behandeling?’ ‘Is er vrij parkeren?’ Door de marktwerking in de GGZ concurreren instellingen om de gunst van de klant. En de GGZ-patiënt is meer dan voorheen een zelfbewuste consument die correct en begrijpelijk wil worden geïnformeerd. Psycho-educatie staat dan ook centraal in de geestelijke gezondheidszorg. Zij ontbreekt in geen enkele behandelrichtlijn. Bovendien staat het informed consent als een recht omschreven in de wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (artikelen 448 tot en met 450).
Bovengenoemd boek onder redactie van Erik Hoencamp en Judith Haffmans (beiden ook auteurs) is bedoeld als een handreiking voor de praktijk. Deze auteurs stellen dat menig hulpverlener nog steeds vergeet zijn of haar patiënt netjes in te lichten. Angst de juiste diagnose niet te kennen is meestal de reden. Ook vreest men dat de diagnose achteraf onjuist zal blijken te zijn. Of de hulpverlener veronderstelt ten onrechte dat de patiënt de informatie niet zal kunnen verdragen. Dit kan uiteindelijk tot heel wat conflicten en misverstanden leiden.
Psycho-educatie, zo stellen Hoencamp en Haffmans, is meer dan voorlichting, informatie en educatie (die aspecten zijn van psycho-educatie). Het draait meer om de emotionele en gedragsconsequenties van informatie, om wat de informatie met zich meebrengt voor het verdere leven.
In de eerste drie hoofdstukken worden achtereenvolgens het maatschappelijke en historische perspectief besproken, en de theoretische aspecten en patiëntenrechten doorgenomen. In de daaropvolgende elf hoofdstukken werken verschillende ter zake kundige auteurs per ziektebeeld of doelgroep de psycho-educatie verder uit. Aan bod komen: de niet-westerse immigrant, dementie en andere organische beelden, erfelijke neuropsychiatrische ziektes, schizofrenie, stemmingsstoornissen, angststoornissen, eetstoornissen, ADHD bij volwassenen, slaapstoornissen en chronobiologische stoornissen, verslavingszorg en persoonlijkheidsstoornissen (cluster C). De opbouw van elk van deze hoofdstukken is, op een enkele uitzondering na, steeds dezelfde. Dit leest meestal makkelijk weg, ook vanwege tal van opsommingen,voorbeelden en vignetten. Het boek kan zeker gebruikt worden als een beknopte praktische leidraad. Doordat de auteurs van ieder hoofdstuk hun eigen licht laten schijnen krijgt het boek echter een caleidoscopisch karakter en doet het hier en daar als ‘los zand’ aan.
Algemene theoretische kaders worden in hoofdstuk 2 zeer beknopt aangegeven (in acht bladzijden) en komen in de daarop volgende hoofdstukken maar beperkt terug. Dit komt de theoretische eenheid niet ten goede, terwijl de auteurs toch zeggen te hopen ‘eenheid van begrippen’ mogelijk te maken. Ik miste een wat uitgebreidere behandeling van de voor psycho-educatie fundamentele thema’s als ‘timing’ en ‘ontkenning’ door de hoofdstukken heen. Het transdiagnostische fasemodel van Prochaska en DiClemente (1992) had met betrekking tot ‘timing’ best een wat prominentere plaats mogen krijgen. En wat ontkenning betreft, had bijvoorbeeld de ‘zelfdeterminatietheorie’ van Ryan en Deci (2000) niet misstaan. Ook wat meer aandacht voor ‘acceptatie van een kwetsbaarheid’, waarmee menige GGZ-patiënt moet leren leven, had als terugkerend thema meer aandacht verdient.
Ik was zeer verbaasd dat een aantal stoornissen in het geheel niet wordt behandeld en dat de achtergrond van deze keuze niet wordt geëxpliciteerd! Waar zijn bijvoorbeeld cluster-A- en –B-persoonlijkheidsstoornissen? En waar de somatoforme stoornissen?
Hoofdstuk 4, ‘Psycho-educatie en de niet-westerse immigrant’ geschreven door F. Sevinç, C. Çengel en N. Sönmez, vond ik zeer informatief. Deze auteurs accentueren het noodzakelijke verschil in benadering: vaker directief zijn, eerder inschakelen van de familie, gebruik van metaforen.
Terecht beklemtonen de redacteuren dat psycho-educatie een ondersteunend platvorm is voor allerlei interventies in allerlei fasen van de behandeling en het ziekteproces. Over het grensvlak tussen therapie en psycho-educatie had ik dan ook nog meer willen lezen.
Ondanks mijn kanttekeningen is dit boek een aanrader. Het moet vooral gezien worden als een algemene kennismaking met psycho-educatie en als een handig naslagwerk voor de praktijk. Het riep de behoefte op aan ‘meer’. Misschien is het tijd voor een Nederlands handboek psycho-educatie, waarin dan fundamentele theoretische achtergronden nadrukkelijker worden verbonden met de praktijk van een veel vollediger scala aan psychiatrische stoornissen? Tot die tijd staat dit boek op een gemakkelijk bereikbare plaats in mijn boekenkast.