Een van de meest beklijvende ‘waarheden’ in de gezinstherapie is het transgenerationele karakter van traumatische ervaringen. In deze visie worden psychologische trauma’s ‘overgeërfd’ van de ene generatie op de andere en gedragen de psychopathologische symptomen zich als pseudo-erfelijke ‘ziekten’. Trauma en dissociatie zouden geen geïsoleerde verschijnselen zijn, maar voorkomen in clusters van gezinnen. Als één van de ouders een traumatische jeugd heeft meegemaakt, zou de kans op trauma voor een kind uit dat gezin beduidend groter zijn. Enkele onderzoekers hebben getracht om de transgenerationele overdracht van trauma empirisch te onderbouwen (Kaufman & Zigler, 1987; Oliver, 1993; Pears & Capaldi, 2001). Dinwiddie en Bucholz (1993) stelden vast dat zowat eenderde van ouders die als kind misbruikt werden de eigen kinderen gaat misbruiken. Deze onderzoeken werden echter ernstig bekritiseerd vanwege hun gebrekkige validiteit (Ertem, Leventhal & Dobbs, 2000; Newcomb & Locke, 2001).

Lange tijd werd uitgegaan van een eenvoudig model van herhaling van gedragspatronen. Dit model houdt in dat ouders als gevolg van hun eigen traumatische jeugdervaringen pathologische opvoedingspatronen ontwikkelen en dat de traumatiserende problematiek op die manier aan volgende generaties wordt doorgegeven (Wolfe, 1991; Wolfe, Sandler & Kaufman, 1981). In de klinische literatuur werd deze stelling voor waar aangenomen (Albeck, 1994). Verona en Sachs-Ericson (2005) onderzochten de samenhang tussen psychopathologie, misbruik in de jeugd en symptomen bij ouders. Zij concludeerden dat verschillende omgevingsinvloeden de familiale overdracht van destructief gedrag zouden kunnen verklaren, waaronder misbruik en modeling. Ze benadrukken het belang van gezinsinterventies die zich richten op het ouderlijke symptoomgedrag, om het risico op herhaling van misbruik bij de kinderen te verminderen.

Om de herhaling van gedragspatronen te verklaren baseert de recente literatuur zich vooral op modellen die een verstoring van vroegkinderlijke gehechtheid (onder meer Oliver, 1993; Leifer, Kilbane, Jacobsen & Grossman, 2004) en/of een verstoord gezinsfunctioneren (Benjamin & Benjamin, 1994; Sorcher & Cohen, 1997) beschrijven. De theorievorming rond gehechtheid is vooral beschreven in de psychodynamische literatuur (Fonagy, Steele, Morean & Higgitt, 1991; Fonagy, Gergely, Jurist & Target, 2002; Van IJzendoorn, 1994). Hierop gebaseerd onderzoek toont aan dat gestoorde gehechtheid met de ouders de gevoeligheid voor dissociatie en voor traumatische ervaringen in het latere leven vergroot (Anderson & Alexander, 1996; Pasquini, Liotti, Mazzotti, Fassone & Picardi, 2002; Pears & Capaldi, 2001; Ogawa, Sroufe, Weinfeld, Carlson & Egeland, 1997). Recente onderzoeksbevindingen geven steun aan de stelling dat dissociatie een belangrijke voorspeller is in de herhaling van misbruik bij de eigen kinderen (Collin-Vézina, Cyr, Pauzé & McDuff, 2005; Narang & Contreras, 2005). De neiging om te dissociëren hangt op haar beurt sterk samen met het affectieve gezinsklimaat (Narang & Contreras, 2005). Eerder stelde men al vast dat een affectief koud gezinsklimaat samenhangt met een slechtere coping, zoals pathologische dissociatie (Draijer & Langeland, 1999).

Als we de intergenerationele transmissie van dissociatieve stoornissen en dissociatieve verschijnselen zelf beschouwen, zien we dat de empirische literatuur schaars is. Een aantal klinische gevalsstudies suggereren dat dissociatieve stoornissen vaak bij meerdere gezinsleden voorkomen (Coons, 1985; Dell & Eisenhower, 1990; Kluft, Braun & Sachs, 1984). Op een methodologisch beperkt onderzoek na (Yeager & Otnow, 1996) vonden we geen enkele studie die meerdere generaties betrekt.

Dit onderzoek wil die opvallende leemte invullen, of althans een aanzet daartoe geven. In eerder onderzoek (De Wachter e.a., in druk; De Wachter e.a., aangeboden) onderzochten we de invloed van het momentane gezinsfunctioneren op de mate van dissociatie. Ditmaal onderzoeken we de samenhang tussen dissociatie en vroege opvoedingsherinneringen die ons een idee geven over de gehechtheid in het gezin. Daarnaast gaan we na in hoeverre de traumageschiedenis en de mate van dissociatie van ouders bepalend is voor trauma en dissociatie van de kinderen. Op die manier willen we de transgenerationele overdracht empirisch onderzoeken. We verwachten een positief verband tussen de mate van dissociatie en negatieve opvoedingsherinneringen en een negatief verband van de mate van dissociatie met positieve opvoedingsherinneringen (die voor een goede gehechtheid kunnen staan).

Dezelfde factoren werden eerder al gevonden in een representatieve steekproef van de algemene populatie (Vanderlinden et al., 1993). Omdat de subschaaluitslagen zeer hoog correleren met de totaalscore zullen we bij onze berekeningen telkens gebruik maken van de totaalscore. De mate van dissociatie wordt geschat met een gemiddelde score (som van alle scores gedeeld door het aantal items). Zowel de interne consistentie als de test-hertestbetrouwbaarheid zijn voor de totale schaal en voor de afzonderlijke subschalen (met uitzondering van de vierde schaal) bevredigend. De convergerende, divergerende en criteriumvaliditeit zijn voldoende (Vanderlinden, 1993).

De ‘Vragenlijst belastende ervaringen’ (VBE; Nijenhuis, Spinhoven, Van Dyck, Van der Hart & Vanderlinden, 1995) is een zelfrapportagevragenlijst die werd aangewend om retrospectief traumatische ervaringen in het verleden op te sporen. In dit onderzoek werd de oorspronkelijke versie van de VBE afgenomen, bestaande uit 26 items, die diverse potentieel traumatiserende gebeurtenissen beschrijven zoals emotioneel, lichamelijk en seksueel trauma. Naast een totale score (som van alle traumata) kunnen ook subschaalscores berekend worden, in het bijzonder voor emotionele verwaarlozing en misbruik, seksueel misbruik en lichamelijk misbruik. De scores geven de ernst van trauma (subjectieve belasting) weer zoals aangeduid door de patiënten per deelgebied (emotioneel, seksueel en lichamelijk).

De psychometrische kenmerken van de VBE werden onderzocht in een groep ambulant behandelde psychiatrische patiënten (Nijenhuis, Van der Hart & Kruger, 2002). De interne consistentie, test-hertestbetrouwbaarheid en de criteriumvaliditeit van de VBE-scores voor aanwezigheid en ernst van de traumatische ervaringen waren bevredigend.

De Egna minnen beträffende uppfostran (EMBU; Perris, Jacobsson, Lindström, Von Knorring & Perris, 1980) is een van oorsprong Zweeds meetinstrument waarmee herinneringen aan de ouderlijke opvoeding retrospectief worden nagegaan. We onderzoeken hiermee de opvoedingsstijl uit de vroege kinderjaren zoals die door de patiënten in hun herinnering is beleefd. De vragenlijst is in het Nederlands vertaald (Arrindell e.a., 1989). Hij bestaat uit 81 items en twee algemene vragen; 64 items zijn verdeeld over vier subschalen: ‘Verwerping’ (25 items), ‘Warmte’ (18 items), ‘Overbescherming’ (16 items) en ‘Bevoordeling’ (5 items). Voorbeelden van items zijn: ‘Ik denk dat mijn ouders streng tegen mij waren’, ‘Ik ervoer het als moeilijk mijn ouders te benaderen’; ‘Mijn ouders prezen mij wel eens’. In onderzoek met de Nederlandstalige versie werd ondersteuning gevonden voor de factoriële validiteit van de EMBU (Arrindell e.a., 1989). Daarbij werd voor elk van de subschalen een goede interne consistentie gevonden (α’s bedroegen respectievelijk 0,95; 0,93; 0,84 en 0,82 bij de vaders en 0,94; 0,93; 0,83 en 0,85 bij de moeders). Met uitzondering van de laatste subschaal werden de factoren herhaaldelijk teruggevonden in verscheidene cross-national studies, die duizenden subjecten omvatten (zie Perris, Arrindell & Eisenmann, 1994). Samengevat was de interne consistentie van de vier factoren voldoende hoog (α’s van 0,70 tot 0,90) over de verschillende populaties. Bovendien bleken alle schalen hetzij ongecorreleerd, hetzij minimaal gecorreleerd te zijn met geslacht, leeftijd, sociale status, leeftijd van verlaten van het ouderlijk huis, opleidingsniveau, burgerlijke staat en sociale wenselijkheid.

Om na te gaan of de mate van dissociatie van de ouders verband houdt met de mate van dissociatie van het kind worden Pearson product-momentcorrelaties (r) berekend tussen de gemiddelde DIS-Q-totaalscores van de patiënten en de DIS-Q-totaalscores van zowel vaders als moeders. We gaan ook na of er een samenhang bestaat tussen belastende gebeurtenissen ervaren door de ouders en belastende gebeurtenissen ervaren door het kind. Er zijn nog geen normscores beschikbaar voor de VBE; om te kunnen spreken van traumatische ervaringen in het verleden hanteren we een cut-off score van 3 (‘aanzienlijke mate van belasting’).

Om na te gaan of de mate van dissociatie samenhangt met bepaalde opvoedingsherinneringen worden correlaties berekend tussen de DIS-Q-totaalscore en de EMBU-subschaalscores van de patiënten. Op basis van onderzoeksliteratuur (Nash, Hulsey, Sexton, Harralson & Lambert, 1993; Lange e.a., 1999; Draijer & Langeland, 1999) verwachten we dat de subschalen Verwerping en Overbescherming positief samenhangen met de mate van dissociatie en dat de subschaal Warmte negatief samenhangt met de mate van dissociatie (en dus eerder beschermend werkt). We gaan ook na of er een verband valt aan te tonen tussen negatieve opvoedingsherinneringen van de patiënten en traumatisch verleden van de ouders, alsook tussen mate van dissociatie van de ouders en negatieve opvoedingsherinneringen van de patiënten. Hiertoe berekenen we Pearsons r tussen de DIS-Q-totaalscores en traumascores van de ouders en de EMBU-subschaalscores van de patiënten. Bij de beoordeling van de effectgroottes van de verschillende correlaties werd gebruikgemaakt van het volgende classificatiesysteem: 0–39 = ‘laag’; 40–69 = ‘middelmatig’ tot ‘substantieel’; 70–100 = ‘hoog’ tot ‘zeer hoog’ (Surwillo, 1980).

De resultaten van dit onderzoek zijn enigszins verrassend en zetten wellicht een aantal gezinstherapeutische waarheden op de helling. Algemeen kunnen we stellen dat tot eenvoudige ‘overerving’ van trauma en dissociatie over de generaties heen uit onze cijfers niet kan worden besloten.

Voordat we dieper ingaan op de resultaten vermelden we enkele beperkingen van ons onderzoek. Het gaat om een onderzoek bij een relatief kleine populatie (N=99) die bovendien vrij specifiek is (opgenomen psychiatrische patiënten, vooral meisjes die bij hun ouders wonen, met voornamelijk ernstige eetstoornissen als diagnose). Omdat het onderzoek retrospectief is en we vragenlijsten gebruikten, kunnen we geen causale uitspraken doen over de gevonden verbanden tussen de gegevens over het verleden (EMBU, traumalijst) en de gegevens over het huidige functioneren (DIS-Q). Bovendien dient rekening gehouden te worden met het feit dat we in de problematiek van trauma en dissociatie onvermijdelijk stuiten op een wereld van geheimen, taboes en misvormde werkelijkheden. Toch vinden we onze gegevens belangrijk omdat ze nagenoeg afwezig zijn in de wetenschappelijke literatuur.

Interessant lijken ons allereerst de naakte cijfers die onomwonden aantonen dat de kans op trauma bij kinderen niet groter is als een van de ouders zelf trauma vermeldt in de voorgeschiedenis en zelfs niet als beide ouders melding maken van trauma. De voorgeschiedenis van trauma bij de ouders heeft in ons onderzoek geen enkele invloed op de rapportage van trauma door het kind. Deze opmerkelijke gegevens pleiten, met alle reserves die voortvloeien uit bovengenoemde beperkingen, regelrecht in tegen de dominante opvatting over de transgenerationele overdracht van trauma.

Vervolgens bekeken we de correlaties tussen de dissociatiescores van vaders, moeders en patiënten (kinderen). We vonden geen verband tussen de scores van vaders en patiënten, maar toch wel (lage) correlaties tussen moeders en patiënten. Hetzelfde patroon zien we voor de traumascore. De resultaten van het correlationele onderzoek nuanceren de forse bevindingen die we met de absolute cijfers deden: blijkbaar is er toch een verband tussen moeders en patiënten, maar dit verband is erg zwak.

Ten slotte betrokken we de subjectieve opvoedingsherinneringen in de analyses. In tegenstelling tot de vorige gegevens bestaat hierover wel een uitgebreide onderzoeksliteratuur (Nash e.a., 1993; Lange e.a., 1999; Draijer & Langeland, 1999) die het verband aantoont tussen negatieve beleving van de kinderjaren en trauma en dissociatie. Onze resultaten bevestigen vorige bevindingen en ondersteunen onze onderzoekshypothese: een laag tot middelmatig verband met de EMBU-subschalen Verwerping, Overbescherming en Warmte (negatief). Trauma en dissociatie worden vaker gerapporteerd door patiënten die hun opvoeding als koel, onbegrepen en toch gecontroleerd en geregeld ervaren.

Nog interessanter zijn de gegevens die trauma en dissociatie van de ouders in verband brengen met de opvoedingsherinneringen van hun kind, omdat we hier opnieuw transgenerationele elementen kunnen bestuderen. Zoals we eerder al een significant verband vonden tussen de dissociatiescores van moeders en patiënten vinden we ook hier een significante samenhang tussen de opvoedingsherinneringen van de patiënt en de traumascores (niet de dissociatiescores) van de moeders, maar niet van de vaders. Voorzichtig interpreterend zouden we kunnen stellen dat moeders in het transgenerationele mechanisme een grotere rol spelen, meer bepaald in de impact van hun (traumatische) geschiedenis op de (negatieve) opvoedingsherinneringen van hun kinderen. Blijkbaar is de transgenerationele overdracht van trauma en dissociatie een ingewikkelde materie: uit onze cijfers blijkt in elk geval dat het niet om een eenvoudig causaal mechanisme gaat.

Vanuit onze klinische ervaring verbaast ons deze conclusie niet helemaal. Vaak zien we hoe moeders met een traumatisch verleden het heel goed willen doen in hun eigen gezin en hoe ze hierbij hun kinderen meer gaan beschermen en controleren om hen te behoeden voor mogelijke gevaren. Samengaand met deze houding vinden we dikwijls een koele, afstandelijke atmosfeer terug: omwille van hun traumaverleden hebben deze moeders niet voldoende geleerd een affectief klimaat te creëren binnen het nieuwe gezin. Dat de geschiedenis van vaders geen invloed lijkt te hebben, stemt tot nadenken. Mogelijk is de verklaring dat de meeste patiënten opgroeiden in een gezin naar klassiek ‘westers’ model, waarin moeders duidelijk meer betrokken waren in de opvoeding van de kinderen.

Volgens onze kennis is dit het eerste onderzoek dat de complexe relatie tussen trauma, dissociatie en gezinskenmerken bestudeerde vanuit een transgenerationele visie. Ondanks de beperkingen van een kleine, specifieke onderzoekspopulatie vinden we toch belangwekkende resultaten. In combinatie met onze vorige bevindingen over de invloed van huidige stress in de problematiek van trauma en dissociatie (De Wachter e.a., in druk) vinden we hier opnieuw argumenten die pleiten voor een complex en multifactorieel model over de samenhang tussen trauma en dissociatie, en voor het belang van alledaagse stress en gezinsstress in het hier en nu. Dit is een hoopgevende gedachte: elke nieuwe generatie kan nieuwe kansen krijgen, ongeacht of hun ouders al dan niet een traumaverleden rapporteren.