Jeroen Alleman

In uitgave 4, jaargang 2023, van dit tijdschrift trof ik tot mijn verbazing een artikel over psychedelica en psychedelica-ondersteunde psychotherapie (Mauro & Blom, 2023). Het is mij een raadsel wat de redactie ertoe heeft bewogen dit artikel voor publicatie te accepteren. Allereerst lijdt het geen twijfel dat het overgrote deel van de vaste lezers van dit tijdschrift niet bevoegd is om zelfstandig farmacotherapeutische interventies toe te passen. Bovendien is het Tijdschrift voor Psychotherapie een tijdschrift voor psychotherapie. Waarom wordt dan een zo prominente plaats ingeruimd voor een artikel over farmacotherapie? Omdat ik over de beweegredenen van de redactie slechts kan speculeren, zal ik hieronder uiteenzetten waarom ik van mening ben dat het artikel van Mauro en Blom geen plek verdient in dit tijdschrift.

Psychotherapie werkt weliswaar, maar slechts in beperkte mate en lang niet bij iedereen (Van Oenen, 2019). Dat dat voor psychotherapeuten maar moeilijk te verkroppen is, blijkt niet alleen uit de verkrampte reacties op het boek van Flip Jan van Oenen (2019) (zie bijvoorbeeld Hauber, 2019), maar ook uit de niet te stuiten drang tot ‘wetenschappelijke innovatie’. Voortdurend verschijnen publicaties over aangepaste of nieuwe vormen van psychotherapie en steeds weer blijkt dat de uiteindelijke meerwaarde ten opzichte van wat al bestond voor cliënten in de praktijk beperkt is (De Bruin, 2023). Vroeg of laat krijgt iedere psychotherapeut dus met de teleurstelling te maken dat zijn of haar aanbod voor sommige cliënten onvoldoende of niet effectief is. Dat verdragen en je realiseren dat mensen nu eenmaal complexe wezens zijn die maar al te vaak niet in het keurslijf van richtlijnen en protocollen passen, is blijkbaar moeilijk.

In plaats van te aanvaarden dat de psychotherapie én de psychiatrie het medisch-wetenschappelijk model wellicht los moeten laten en op zoek moeten naar een andere richting en identiteit, blijven fantasieën over oplossingen en dus maakbaarheid trekken. Vaak hebben dergelijke fantasieën betrekking op pillen en dus hoeft het niet te verbazen dat psychedelica op dit moment een hype zijn (Van Elk, 2023). En hoewel emeritus-hoogleraar en klinisch psycholoog Jan Derksen (2005) ooit een lans brak voor het voorschrijven van psychofarmaca door gezondheidszorgpsychologen ben ik van mening dat psychologen zich daar verre van moeten houden. Wij zijn geen dokters en moeten dat ook niet willen zijn. De kern van ons vak is het ontmoeten van mensen die lijden, bij hen te zijn en samen te onderzoeken hoe hun leven zin en betekenis kan hebben. De suggestie dat er mogelijk (bijna) een geneesmiddel is dat het lijden kan verlichten of zelfs opheffen, kan dat proces verstoren. Psychotherapeuten zouden zich daarom moeten realiseren dat de publicatie van Mauro en Blom – juist in dit tijdschrift – tot verwachtingen en valse hoop kan leiden bij cliënten met een hoge lijdenslast die tot nog toe onvoldoende baat hebben gehad bij hun behandeling(en).

Bovendien heeft het gebruik van psychedelica in psychotherapie nog allerminst de status van verantwoorde farmacotherapeutische toepassing. Want hoewel Mauro en Blom best enige terughoudendheid betrachten in hun betoog, gaan ze mijns inziens wel erg marginaal in op de kritiek van universitair hoofddocent Michiel van Elk (2023) op de maatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen met betrekking tot psychedelica. Hij wijst bijvoorbeeld op de methodologische tekortkomingen van veel studies naar psychedelica.
Zo is er sprake van kleine onderzoeksgroepen met sterk geselecteerde proefpersonen en hebben de deelnemers vaak hoge verwachtingen over de middelen die zij krijgen, wat de uitkomsten kan beïnvloeden. Omdat proefpersonen door het effect van psychedelica kunnen opmerken in welke groep zij zitten, is dubbelblind placebogecontroleerd onderzoek bovendien vrijwel niet uitvoerbaar (Van Elk, 2021). Bij de interpretatie van onderzoeksresultaten moet dus grote terughoudendheid worden betracht. Onomstreden bewijs voor de effectiviteit van psychedelica is er dan ook niet, laat staan over de effecten op de lange termijn (Van Elk, 2023). Niet voor niets spreekt Van Elk in zijn boek over superplacebo’s.

De niet mis te verstane kritiek van collega-psychiater Jim van Os (2022) op de psychedelica-hype blijft in de bijdrage van Mauro en Blom geheel onbesproken. Van Os schreef een reactie op het zogenoemde Manifest Therapeutisch Gebruik van Psychedelica (Werkgroep Therapeutische Toepassingen Psychedelica1, z.d.). Behalve dat Van Os de vermeende effecten van psychedelica gecombineerd met psychotherapie sterk relativeert, maakt ook hij het verwijt dat valse hoop wordt verspreid, juist voor cliënten die door hun omstandigheden zo op zoek zijn naar hoop. Ten slotte noemt Van Os nog de geschiedenis van het totaal uit de hand gelopen antidepressivagebruik om te wijzen op het risico dat op lange termijn ook deze ‘nieuwste psychotrope hoop’ voor veel cliënten desastreuze gevolgen kan hebben. Ik deel met Van Os zijn verbazing over de waarde die blijft worden toegekend aan chemische beïnvloeding van het brein als mogelijkheid om sociale en psychische ellende te verlichten.

Zowel Van Elk (2021, 2023) als Van Os (2022) wijzen in hun kritische beschouwingen verder op de verborgen belangen achter het onderzoek naar de effecten van psychedelica, zoals geld, prestige en commerciële doeleinden. Want ook in de wereld van de psychedelica heeft het grote geld van de medische industrie inmiddels ruimschoots zijn intrede gedaan. Met name de naam compass Pathways2 duikt vaak op. Dit bedrijf financierde niet alleen een onderzoek naar psilocybine waar Blom bij betrokken is geweest (Goodwin e.a., 2022)3, het beschikt onder de naam comp360 ook over het patent4 op psilocybine. Verder zijn eerste auteur Guy Goodwin en nog zeven andere auteurs van deze publicatie verbonden aan compass Pathways. Het is al jaren bekend dat veel studies worden geïnitieerd, uitgevoerd, geanalyseerd en betaald door de industrie (Reekers, 2023). En het is bovendien algemeen bekend dat dergelijk onderzoek een veel grotere kans heeft op positieve resultaten, ook zonder dat fraude aangetoond kan worden (Lexchin e.a., 2003). Via zulke controle op de wetenschap en door handige marketing is de farmaceutische industrie een steeds grotere en sturende rol gaan spelen in de gezondheidszorg. Op die manier raken bijvoorbeeld consensusrichtlijnen steeds meer gebaseerd op door de industrie gesponsord onderzoek (Reekers, 2023).

De toepassing in de geestelijke gezondheidszorg vormt een niche in de verder voornamelijk recreatieve en spirituele wereld van de psychedelica. Vooralsnog is in Nederland ketamine het enige geregistreerde psychedelicum5, namelijk voor therapieresistente depressie (Mauro & Blom, 2023). De overige middelen die de auteurs bespreken, bevinden zich allemaal nog in de onderzoeksfase. Het onderzoek naar psychedelica-ondersteunde psychotherapie richt zich op een kleine en specifieke groep cliënten en het onderzochte therapiemodel is tijdrovend en vergt een specifieke opleiding. De farmaceutische industrie zal de middelen, wanneer uiteindelijk geregistreerd, bovendien niet tegen kostprijs beschikbaar stellen. Dat betekent kort gezegd dat een zeer dure behandeling voor een slechts beperkte doelgroep ontwikkeld wordt.

Door zich te bedienen van indrukwekkend psychoanalytisch en neurobiologisch taalgebruik en termen als ‘genezing’ en ‘duurzame verandering’ niet te schuwen, wekken Mauro en Blom verwachtingen waarvan maar zeer de vraag is of die ooit waargemaakt zullen worden. Mijns inziens wordt op dit moment dan ook veel geld, tijd en mankracht verspild aan een met torenhoge verwachtingen omgeven hype. Veel kwalijker is echter dat de geestelijke gezondheidszorg haar reputatie wederom op het spel zet door de farmaceutische industrie opnieuw de mogelijkheid te bieden een verdienmodel uit te rollen over de rug van cliënten die ernstig psychisch lijden. Dat een expliciet niet-medisch tijdschrift als het Tijdschrift voor Psychotherapie zich leent voor een voorbarige en speculatieve publicatie over superplacebo’s stelt mij dan ook zeer teleur.

Noten

1. Giorgio Mauro zetelt als afgevaardigde van de Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie in deze werkgroep.
2. Dit is een Amerikaans beursgenoteerd biotechnologiebedrijf. compass Pathways werd in 2016 opgericht en had in 2020 al een beurswaarde van meer dan 1,5 miljard euro (Van Elk, 2021).
3. Er wordt een overmatig belang toegekend aan de naam van het tijdschrift waarin gepubliceerd wordt maar de status van een tijdschrift zegt niets over de individuele kwaliteit van een daarin gepubliceerd artikel. Door sommigen worden medische tijdschriften zelfs beschreven als ‘witwasmachines voor medische informatie voor de farmaceutische industrie’ of ‘marketingmachines’ (Reekers, 2023).
4. compass Pathways kwam in opspraak omdat het ook patent trachtte te verkrijgen op voorwerpen in de therapieruimte en zelfs op het vasthouden van de hand van de cliënt door de therapeut. Wie over patenten beschikt, kan immers dure licenties verkopen (Van Elk, 2021).
5. Volgens Van Os (2022) is de registratie van dit middel in de Verenigde Staten op zeer twijfelachtige gronden tot stand gekomen. Over de gevolgde procedure in Nederland vermeldt Van Os helaas niets.

Literatuur

Bruin, E. de (2023). En weer een nieuwe therapie, en nog een – maar heeft dat zin? NRC.
Geraadpleegd van https://www.nrc.nl/nieuws/2023/07/31/en-weer-een-nieuwe-therapie-en-nog-een-maar-heeft-dat-zin-a4170915

Derksen, J.J.L. (2005). Laat de GZ-psycholoog psychofarmaca voorschrijven. Psy, 3, 22-23.

Elk, M. van (2021). Een nuchtere kijk op psychedelica. Wat de wetenschap ons kan leren over geest­verruiming. Amsterdam: Das Mag Uitgevers.

Elk, M. van (2023). De toekomst van tripmiddelen als medicijn: Beperkingen bij geestverruimers. De Groene Amsterdammer, 10.

Goodwin, G.M., Aaronson, S.T., Alvarez, O., Arden, P.C., Baker, A., Bennett, J.C., e.a. (2022). Single-dose psilocybin for a treatment-resistant episode of major depression. New England Journal of Medicine, 387, 1637-1648.

Hauber, K.. (2019). Praktijk in de ggz: bezuinigingen, wachtlijsten en afbraak. De Volkskrant. Geraadpleegd van https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/praktijk-in-de-ggz-
bezuinigingen-wachtlijsten-en-afbraak~b8e52fe4

Lexchin J, Bero, L.A., Djulbegovic, B., Clark, O. (2003). Pharmaceutical industry sponsorship and research outcome and quality: systemic review. BMJ, 326, 1167-1170.

Mauro, G., & Blom, R. (2023). Psychedelica en psychedelica-ondersteunde psychotherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie, 49, 249-265.

Oenen, F. van (2019). Het misverstand psychotherapie. Amsterdam: Boom/de Tijdstroom.

Os, J. van (2022, 26 januari). Financiering voor Psychedelicakartel? LinkedIn. Geraadpleegd van https://www.linkedin.com/pulse/financiering-voor-psychedelicakartel-jim-van-os

Reekers, J. (2023). De medische omerta. Over horen, zien en zwijgen in het zorgstelsel.
Amsterdam: Arbeiderspers.

Werkgroep Therapeutische Toepassingen Psychedelica. (z.d.). Manifest Therapeutische gebruik van Psychedelica. Geraadpleegd van https://www.umcg.nl/documents/68138/4408359/
manifest-psychedelica-ggz-al.pdf

Jeroen Alleman is gezondheidszorgpsycholoog en psychotherapeut.