Susanne Hagelstein

Het jaarlijkse congres van de Vereniging voor emdr vond dit jaar plaats met een feestelijk tintje, omdat de vereniging twintig jaar actief is. Er was om die reden een prijsvraag die gewonnen kon worden door degene die de oneliner ‘emdr heeft de toekomst, want…’ zo origineel mogelijk aanvulde. Er werden net als andere jaren twee dagen besteed aan het congres dat hybride georganiseerd werd en zowel op locatie als online plaatsvond. Ik nam online deel aan dag twee; op zaterdag 1 april.

Het congres werd zaterdagochtend geopend door Ad de Jongh (tandarts en gz‐psycholoog en als bijzonder hoogleraar angst‐ en gedragsstoornissen verbonden aan de Stichting voor Bijzondere Tandheelkunde en het Academisch Centrum Tandheelkunde, auteur, hoofdopleider van de opleiding tot tandarts‐angstbegeleiding en directeur van het Centrum voor Psychotherapie en Psychotrauma te Bilthoven), Karin Slotema (psychiater bij het Programma Persoonlijkheidsstoornissen van psyq in Den Haag, opleider psychiatrie bij Parnassia, hoogleraar persoonlijkheidsstoornissen), Annemieke Driessen (klinisch psycholoog-psychotherapeut bij psyq Haaglanden) en Marianne van Rensch (gz-psycholoog en emdr Europe Practitioner) die de dagvoorzitter was. Tijdens deze opening werd De Jongh in het zonnetje gezet wegens zijn jarenlange verdiensten voor de vereniging. Tevens werd de Ad de Jongh-reward in het leven geroepen, een aanmoedigingsprijs om onderzoek, gericht op emdr te stimuleren. De prijs heeft de vorm van een haan met punkhaar; geïnspireerd door het kapsel van De Jongh.

De eerste plenaire lezing met de titel ‘emdr bij persoonlijkheidsstoornissen’ werd gegeven door Slotema en De Jongh. Deze interessante uiteenzetting pleitte voor inzet van emdr in de behandeling van mensen met een persoonlijkheidsstoornis met of zonder comorbide ptss en liefst in de beginfase van de behandeling. Binnen de ggz is er regelmatig sprake van stigmatisering in de behandeling van mensen met persoonlijkheidsproblematiek, omdat behandelaars regelmatig spreken van moeilijke mensen die roepen om aandacht, manipulatief zijn, agressief en vaak zelfs onbehandelbaar. En als er behandeling plaatsvindt in de vorm van (meestal langdurige en intensieve) psychotherapie, blijkt uit onderzoek van Hafkemeijer dat de helft van de cliënten hiervan niet profiteert. Dit wil zeggen dat het effect in vermindering van de kernsymptomen, zoals emotionele disregulatie, laag zelfbeeld en het ervaren van problemen in het contact met anderen, laag is, terwijl de kosten hoog zijn. In deze lezing werd op grond van onderzoeken gepleit voor meer onderzoek gericht op de inzet van emdr in de beginfase van behandeling van persoonlijkheidsproblematiek, evenals voor het zorgvuldig herkennen van langdurige patronen die als gemene deler gelden voor zowel cptss als persoonlijkheidsproblematiek, zoals emotionele disregulatie, problemen in het contact met anderen en problemen met zelfbeeld en identiteit, alsook de ervaring met traumata en/of verwaarlozing. Ter verduidelijking sprak een ervaringsdeskundige in een interview over haar behandeling van borderlinepersoonlijkheidsproblematiek met emdr en werd uitgelegd hoe een dag van iemand met persoonlijkheidsproblematiek er veelal uitziet. Dat kwam op het volgende neer: er gebeurt iets of er is een gedachte die een trigger vormt voor een herinnering aan een trauma, hetgeen kan zorgen voor heftige emoties, en dat heeft negatieve gevolgen in het contact met anderen, hetgeen vervolgens weer leiden kan tot een volgende trigger, etc. ptss wordt binnen persoonlijkheidsproblematiek gemakkelijk ondergediagnosticeerd, vooral omdat – hoewel de ptss-scores hoog zijn – het A-criterium niet altijd aanwezig is. De gevolgen van trauma zijn vaak meer aanwezig op andere gebieden, zoals verhoogde arousal, schrikachtigheid en gevoeligheid voor triggers. Door emdr bij aanvang van een behandeling van persoonlijkheidsproblematiek in te zetten op traumagerichte herinneringen (en/of herinneringen aan verwaarlozing), zelfs zonder vooraf aandacht te besteden aan stabilisatie, ontspanning of ‘de Veilige plek’, verminderen of verdwijnen de comorbide ptss-klachten zelfs, vermindert de algehele arousal, verbetert de emotieregulatie en kan de behandeling korter en effectiever zijn.

De tweede lezing die ik volgde, ‘Traumabehandeling in de jeugdzorg, onze verantwoordelijkheid!’, werd gegeven door Arianne Struik (ontwikkelingspsycholoog, systeemtherapeut en emdr-supervisor), Danny de Bakker (klinisch psycholoog i.o.), Caroline Dierkx (gz-psycholoog en emdr-practitioner) en Mirjam Pijpers (klinisch psycholoog-psychotherapeut, supervisor vgct en emdr-practitioner). Ik kreeg de indruk dat traumabehandeling in de jeugdzorg lastig is. Er is een grote kans op vermijding, doordat kinderen weigeren naar de afspraak te komen, de emotieregulatie onvoldoende is of er chaos en weinig stimulans binnen het gezinssysteem is. Om hier doorheen te prikken en de redenen van vermijding en de aanwezige barrières beter in kaart te brengen, is er een tool beschikbaar: ‘Slapende Honden tool’. Deze kan worden gedownload van de website van Struik. Als de tool wordt gebruikt, is het eenvoudiger om die barrières aan te pakken door middel van motiverende technieken en psycho-educatie, en vervolgens emdr-ondersteunende interventies en interventies gericht op integratie en herstel in te zetten. De basisprincipes in de therapie zijn vooral gericht op behandeling buiten de therapiekamer, waarbij anderen binnen het netwerk van het kind betrokken worden. Er wordt dus samengewerkt met de ouders van het kind, de pleger en jeugdzorg. Er is sprake van een soort fasering binnen de behandeling, startend met motivatie en psycho-educatie waarin wordt uitgelegd wat de relatie tussen klachten en trauma is en wat traumaverwerking oplevert. In deze fase wordt hoop gegeven en wordt gewerkt aan het verstevigen van autonomie. Door systemische gesprekken wordt het kind ontschuldigd. De voorwaarde voor deze stappen is natuurlijk wel dat het kind in contact moet kunnen blijven en daarom moet ook aan hechting worden gewerkt. Bij de emdr-sessies wordt gebruikgemaakt van support door bijvoorbeeld van een foto van de ouders met het kind, die dan ook door een van de ouders is gestuurd met een ondersteunende opmerking, mee te laten nemen naar de sessies. Een ander voorbeeld is dat een huisdier wordt betrokken in de sessie of het kind een T-shirt van een van ouders draagt. Ook het bekijken van een familiefotoalbum past hierbij. Net als bij de behandeling van volwassenen met een persoonlijkheidsstoornis is het in de jeugdzorg vaak zo dat het A-criterium van de ptss-diagnose ontbreekt. Echter de herinneringen waar het kind het moeilijk mee had, kunnen met emdr goed behandeld worden. Dat maakt het vervolgens gemakkelijker om te behandelen wat een kind over zichzelf heeft leren geloven. Met de vaak zware omstandigheden kan het kind vervolgens leren omgaan, evenals met het loslaten van een verlangen naar de ideale ouder. In de lezing werd gepleit voor het beter bestuderen waarom een jongere zich gedraagt zoals hij/zij doet en minder te ‘pappen en nathouden’.

De derde lezing ging over emdr bij depressie en werd gegeven door Carlijn de Roos (klinisch psycholoog-psychotherapeut), Yanda van Rood (klinisch psycholoog-psychotherapeut) en Corine Paauw (klinisch psycholoog-psychotherapeut). In hun lezing toonden zij aan dat emdr een goede basis en aanvulling kan zijn in de behandeling van adolescenten met een depressieve stoornis. Hoewel er meestal geen sprake is van het A-criterium, zoals we dat zien bij ptss, is het aan te bevelen om bij mensen die een depressieve stoornis ontwikkelen, na te gaan wat zij hebben meegemaakt voordat ze klachten ontwikkelden en om verbanden te leggen tussen klachten en deze gebeurtenissen. Vaak is dat het verlies van een naaste, ervaringen van vernedering, pesten, afgewezen of genegeerd worden. Depressie kan volgens hen vaak gezien worden als stressorgerelateerde stoornis. De rol van emotioneel beladen herinneringen aan ingrijpende gebeurtenissen bij het ontstaan en in stand houden van depressieve klachten wordt steeds meer duidelijk.

Uit follow-upstudies van emdr bij depressie blijkt het effect van emdr zelfs groter dan het effect van een standaardbehandeling met cgt, mbct en ipt. Bovendien is er minder sprake van drop-out en wordt een effect ook eerder bereikt. Er wordt aanbevolen om binnen een breder plan van behandeling te starten met emdr gericht op de herinnering met de hoogste spanning, waarbij geldt dat intrusies en criterium A-waardige gebeurtenissen de eerste keuze krijgen vóór zogenaamde niet-criterium A-waardige gebeurtenissen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de bekende zoekstrategieën, zoals de tijdlijnroute (waarin gezocht wordt naar het begin en de toename van de klachten aan de hand van wat er gebeurde), de emotieroute (waarin gezocht wordt naar de naarste herinnering met die sombere gevoelens en/of eenzaamheid), de schrikbeeldroute (waarin gezocht wordt naar wat er in het ergste geval zou kunnen gebeuren) of de intrusieroute (waarin gezocht wordt naar disfunctionele opvattingen die geassocieerd worden met kwetsbaarheid). Vervolgens kan ook nog een flashforward, een mental video check en een future template ingezet worden. Een voorwaarde is, uiteraard, dat de traumatisering gestopt moet zijn alvorens een traumabehandeling ingezet wordt, tenzij je wilt ‘dweilen met de kraan open’. Ook bij suïcidale ideaties kan emdr een mogelijkheid bieden door bijvoorbeeld in te zoomen op levendige beelden van de voorgestelde suïcide (negative mental imagery). Hierbij kan de schrikbeeldroute gebruikt worden, waarmee je zoekt naar wat er in het ergste geval zou kunnen gebeuren. Een dergelijke emdr-behandeling kan helpend zijn om suïcidale ideaties te verminderen.

Deze lezing werd afgesloten met een erg leuk filmpje waarin op Doctorandus P-achtige wijze (wellicht alleen nog bekend bij de vijftigplussers?) werd gezongen en beeldend uitleg werd gegeven over emdr.

Om de energie van het publiek na deze interessante lezingen weer wat op peil te brengen, was er vervolgens een plenaire workshop, ‘De kracht van het lachen, de lach als energizer’, die vrolijk en met veel gelach werd gepresenteerd door Bente Adriaens (trainer en coach die lachworkshops geeft). De zaal bulderde en met het lachmantra ‘ik ben geweldig - jij bent geweldig - wij zijn geweldig’ werd er flink wat ‘vendorfine’ aangemaakt. Wist je trouwens dat je met een minuut intensief lachen evenveel calorieën verbrandt als met tien minuten roeien op een roeimachine? Waarom nog jezelf uitputten in de fitness als het veel vrolijker kan?

De laatste lezing betrof een online presentatie over efit; emotionally focused individual therapy for trauma survivors door Sue Johnson (klinisch psycholoog, relatietherapeut en auteur). Johnson is de schrijver van de voor velen bekende boeken Houd me vast en Laat me niet los. In haar lezing sprak ze over het in de relatie met de therapeut samen aangaan van trauma, ervan uitgaande dat emotionele hechting de basis vormt van bescherming tegen gevoelens van hulpeloosheid en zinloosheid. De benadering is gebaseerd op de hechtingstheorie van Bowlby en de theorie van Rogers die ervan uitgaat dat mensen kunnen groeien en veranderen wanneer er sprake is van veilige hechting en vertrouwen. efit gaat ervan uit dat mensen in liefdesrelaties een ingeboren behoefte hebben aan veilige emotionele verbondenheid. Wanneer er sprake is van (chronische) traumatisering is de hechting niet veilig of ambivalent en daardoor kan iemand moeilijk in emotionele balans blijven bij nare gebeurtenissen. Dit heeft gevolgen in de emotionele verbondenheid binnen de liefdesrelatie. Relatieconflicten treden vooral op als partners die verbondenheid niet meer voelen, stelt Johnson. Slepende ruzies zijn een noodkreet waarmee partners aangeven dat ze de ander nodig hebben. Bij efit worden cliënten gestimuleerd hun ruziepatronen te onderzoeken en onderliggende emoties uit te spreken. efit stelt de emoties van partners centraal en streeft naar een verbeterde emotie-interactie in het systeem. Trauma wordt daarbij gezien als emotionele stoornis. De rol van de therapeut is die van emotioneel betrokken choreograaf die de cliënt weer leert dansen in de efit-tango, waarbij de focus ligt op hier en nu beleefde emoties, ervan uitgaande dat emoties het verleden tot leven brengen. De therapeut gaat in de behandeling een relatie met de cliënt aan waarin zij/hij veiligheid en toegankelijkheid biedt en emotioneel geëngageerd is. De behandeling richt zich op het creëren van een balans en het leren ervaren van zichzelf in relatie tot de ander, waarbij emoties en het hanteren ervan alle aandacht krijgen en niet worden gepathologiseerd. efit kijkt naar binnen, naar hoe de cliënt zijn of haar emotionele ervaring, het gevoel van eigenwaarden en verwantschap construeert. efit kijkt naar hoe cliënten significante anderen betrekken, hoe partners en gezinsleden met elkaar omgaan. Het doel is om vernauwde emotionele reacties in het heden uit te breiden en te verdiepen (Johnson noemt dat ‘verander de muziek’). Er wordt onderzocht wat de triggers zijn, de betekenis ervan, de perceptie en hoe dit lijfelijk voelt. Alles in een rustig tempo met een wat lagere stem, waardoor de amygdala wordt aangesproken. Er wordt diep ingegaan op hoe de cliënt dit in het heden ervaart, niet in termen zoals die genoemd worden in het algemeen, maar in woorden van de cliënt zelf. Bijvoorbeeld: er wordt niet gesproken van depressie, maar van het voelen van een gebroken hart, een leegte of het gevoel er niet toe te doen. Ook wordt gewerkt aan het creëren van nieuwe vormen van betrokkenheid met anderen ( ‘verander de dans’). Hierbij vindt imaginaire rescripting plaats om de verbinding tussen het getraumatiseerde zelf en het huidige zelf te stimuleren. Verder is het streven om een veiligheid bij het zelf en anderen te leren voelen. Dit tezamen vormt de efit-tango die Johnson in een beeldend plaatje toonde. Ik vond dit een heel interessant onderdeel van het congres. Omdat het op het einde van de dag was, de presentatie in het Engels werd gegeven en ik al redelijk moe was van de gehele inspirerende dag, heeft deze lezing bij mij vooral nieuwsgierigheid gewekt. Daarom heb ik besloten de boeken van Johnson te gaan lezen, met de verwachting dat die voor mij nog meer aanvullende informatie zullen verschaffen.

Na deze enerverende lezing werd bekendgemaakt wie de slagzin “emdr heeft de toekomst, want…” het meest origineel had aangevuld. Dat bleek Saskia de Waal te zijn met: “emdr heeft de toekomst, want het verleden wordt toen en vandaag weer nu.” Ze won gratis entree tot het emdr-congres in 2024.

Nadat de eerdergenoemde Driessen tot slot een bloemetje aangereikt kreeg, omdat ze per 1 juli afscheid neemt als bestuursvoorzitter van de vereniging voor emdr, werd het congres afgesloten.

Ik kijk alweer uit naar het congres dat in 2024 georganiseerd wordt!