Gehoord

Splitsen en verzoenen. Hoe voorkomen we dat verzoening binnen en buiten onze spreekkamers terrein verliest? Dag van de psychotherapie 2017. Amsterdam: Beurs van Berlage, 15 december 2017

Maud Schaepkens

‘Is er iemand in uw leven met wie u zich wilt verzoenen?’ opende dagvoorzitter Pim van Dun de Dag van de Psychotherapie in de Beurs van Berlage. Hij zette de bezoekers van het eendaagse congres (ongeveer 500 congresgangers) meer aan tot denken dan tot doen. Dat veranderde toen hij aankondigde te starten met splitsen en daarop vroeg: ‘Wie is hier al meer dan tien keer geweest?’ Een aardig aantal handen stak in de lucht. Het aantal dat reageerde op de vraag wie het door de Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (nvp) georganiseerde congres voor het eerst bezocht, kreeg een spontaan applaus van de rest.

Splitsen, in onze spreekkamers krijgen we dagelijks te maken met patiënten die splitsen in goed en kwaad. Dit leidt niet tot het houvast en de veiligheid waar de patiënt naar zoekt, maar zorgt juist voor angst, achterdocht en verstarring. nvp-voorzitter Nel Draijer begon haar openingswoord dan ook met het benoemen van enkele angsten: bedreiging van de kwaliteit van de zorg door het vertrek van psychiaters en psychotherapeuten uit ggz-instellingen, dreigende uitholling van het vak ten gevolge van de invoering van het kwaliteitsstatuut en onvoldoende inzet van evidencebased therapieën omdat dat te duur zou zijn.

‘Maar ik mag niet te negatief worden’, vervolgde Draijer, waarop ze een reeks positieve ontwikkelingen en nieuwtjes deelde. Zo kregen alle congresbezoekers, om de samenwerking van het Tijdschrift voor Psychotherapie met nieuwe uitgever De Tijdstroom te vieren, het boek Niet gek cadeau, een bundel met een selectie van columns van Danielle Oprel uit eerdere edities van het tijdschrift. In de toekomst gaan het tijdschrift en de Tijdstroom tevens samen e-learningmodulen ontwikkelen, waarmee psychotherapeuten hun herregistratie op pijl kunnen houden. Tot slot verruimt de nvp als verbindende vereniging haar statuut, zodat ook klinisch psychologen en psychiaters met affiniteit voor psychotherapie zich bij de nvp kunnen inschrijven.

Splitsen en verzoenen – dat was het dilemma, aldus verwoord in het thema van deze Dag van de Psychotherapie: ‘Is verzoening het antwoord op splitsing?’ Eerste hoofdspreker hierover was klinisch psycholoog en senior groepsanalist Morris Nitsun. De in Zuid-Afrika geboren groepspsychotherapeut en kunstenaar woont en werkt al 45 jaar in Groot-Brittannië. Hij is als opleider onder andere verbonden aan The Institute of Group Analysis in Londen.

In zijn lezing noemde Nitsun het belang van ‘de derde’: iemand die kan mediëren tussen twee met elkaar in conflict zijnde partijen (zoals goed ouderschap bij in scheiding liggende echtgenoten), hetgeen kan helpen om het conflict te ontstijgen. Bovendien zijn wij mensen afhankelijk van de groep; deze bepaalt onze identiteit, zonder groep zijn we verloren. Dit wordt extra duidelijk door de sprekende Joodse allegorie van de lange lepels die hij ons voorlegt. In deze allegorie is de hel de plek waar de disgenoten proberen zichzelf te voorzien van het meest heerlijke eten dat op tafel staat, maar dit lukt hen niet, daar de lepels te lang zijn om deze in de eigen mond te kunnen steken – terwijl men in de hemel, met dezelfde lepels, elkáár voedt. Als een groep goed functioneert, heeft het volgens Nitsun de functie van ‘de derde’.

Frans de Waal was de tweede hoofdspreker. Als bioloog en primatoloog schreef hij vele internationale bestsellers over mensapen en andere dieren. In de Verenigde Staten werkt hij als directeur van het Living Links Center van het Yerkes National Primate Research Center en als hoogleraar Psychologie aan de Emory University in Atlanta, Georgia. Daarnaast is hij in Nederland werkzaam als hoogleraar aan de Universiteit Utrecht.

In zijn lezing ‘Verzoening en troost bij de primaten’ refereerde hij onder andere aan de resultaten van zijn onderzoeken bij chimpansees en bonobo-apen. Na een conflict tonen zij verzoening en ook daar komt dan vaak een ‘derde’ aan te pas, bijvoorbeeld de ‘vrouwoudste’ onder de apen. Maar apen kunnen zich ook verzoenen zónder oogcontact. ‘Mensen proberen dat ook, bijvoorbeeld via e-mail, al lukt dat niet altijd even goed,’ aldus De Waal, waarop gelach klonk vanuit het publiek.

Verzoening is het repareren van een relatie die waarde heeft. De beste manier is, volgens (onderzoek van) De Waal, het verhogen van de waarde van de relatie.

Hij vervolgde zijn verhaal over resultaten van zijn onderzoek naar empathie: dat hebben we, zo blijkt uit zijn onderzoek, minder met mensen die anders zijn dan wij. Bovendien moet je om empathie te kunnen geven, je eigen emoties kunnen ‘downgraden’. Een slechte zelfregulatie voorspelt het tonen van weinig empathie en andersom. Effectiever dan verzoening is het vermijden van conflict en zodoende te gaan voor samenwerking. Om dat te creëren, moet je competitie onderdrukken. Chimpansees laten ons zien dat de volgende aspecten nodig zijn voor coöperatie: adequate partnerkeuze, protest tegen hen die niet meewerken en het straffen van niet-meewerkende partijen.

Hierna was het tijd voor de uitreiking van de Wim Trijsburgprijs voor senior wetenschappers. Jurylid Rien Van noemde Wim Trijsburg, als ‘docent in zowel 010 als 020’, een grote verbinder en verzoener van verschillende scholen. Van het zestal genomineerden voor de prijs, scoorde volgens de jury één wetenschapper het hoogst op alle aspecten: Marcus Huibers. Hij is als hoogleraar klinische psychologie werkzaam aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. De jury: ‘Huibers legt verbinding tussen theorie, praktijk en wetenschap, met als hoofddoel interventies te verbeteren voor de toepassing in de praktijk.’ Bij het in ontvangst nemen van de prijs sprak de winnaar zijn wens uit voor ons werkveld: ‘Gepersonaliseerde psychotherapie, ondersteund door wetenschappelijk bewijs, waarbij in onderzoek wordt nagegaan wat werkt, voor wie en waarom.’ Na de prijsuitreiking volgde de lunch. Wie zich via de congresapp had aangemeld, kreeg na de lunch vanzelf een berichtje met het verzoek naar de parallelsessies te gaan.

Ik volgde als eerste de interactieve sessie van klinisch psycholoog, psychotherapeut en psychoanalyticus Nel Draijer. De nvp-voorzitter begon met het opwerpen van vragen als: hoe valt de houding ten aanzien van vluchtelingen te begrijpen, hoe die ten aanzien van populistische bewegingen en hoe reageren mensen op dreiging? Splijting – de verdeling van de wereld in ‘goed’ en ‘slecht’ – lijkt een aantrekkelijk psychologische verdediging om existentiële onzekerheid te hanteren. Een onveilige hechting in de kindertijd kan hier nog extra aan bijdragen. Zo blijkt uit onderzoek dat mensen met een borderline-persoonlijkheidsorganisatie neutrale gezichten als boos neigen te interpreteren. Dus ook als er niks aan de hand is, zijn zij op hun hoede. Het kan voor de psychotherapeut helpend zijn hierop attent te zijn in het contact met deze patiënten. Draijer roept op anderen niet te veroordelen, ‘want je hebt zelf ook zo je beperkingen’. Maar splijting, oftewel op een agressieve manier een ander de schuld geven van het eigen lijden, kan ook ‘lekker’ voelen: denk aan het fijne gevoel dat roddelen kan geven. ‘Splijting geeft comfort aan hen die eigenlijk bang zijn: wij zijn goed, zij niet.’

Volgens Draijer is het tegengaan van splijting een van de taken van de psychotherapeut. Daarvoor is een verbindende constellatie nodig, oftewel een gezag dat verbindt: op zijn tijd streng ten opzichte van zij die de regels overtreden, en liefdevol ten aanzien van zij die komen met verbindende initiatieven.

De tweede parallelsessie volgde ik bij psychotherapeut Juud Jonckheer en klinisch psycholoog en psychotherapeut Ellen Kohnhorst. Jonckheer is werkzaam in haar eigen praktijk in Amsterdam en bij het Amsterdams Instituut voor Gezins- en Relatietherapie. Kohnhorst is verbonden aan de Bascule, Centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie in Amsterdam en werkzaam bij het Amsterdams Instituut voor Gezins- en Relatietherapie. Hun eerste opdracht aan de deelnemers was degene naast je een hand te geven, je voor te stellen en te vertellen met wie je de meeste verbinding voelt. Vervolgens was de opdracht een situatie te benoemen waarin je je onbegrepen voelde in het contact met een belangrijke ander, om vervolgens stil te staan bij wat er toen gebeurde in je lijf, wat je dacht en voelde, evenals bij dat wat de ander mogelijk dacht en voelde. Jonckheer en Kohnhorst lieten het publiek zo een beetje meevoelen met mensen die in relatietherapie komen: vaak zijn zij emotioneel ontregeld. Aan de hand van drie invalshoeken: infant mental health, mentalization-based treatment en transference-focused psychotherapy, deden de systeemtherapeuten uit de doeken welke basisinterventies bruikbaar zijn in de partnerrelatietherapie, waardoor emoties beter gereguleerd kunnen worden.

‘Het mooie van emotionally-focused therapy met koppels is dat je als therapeut spreekt in verbindende taal, waarmee je partners helpt elkaar beter te begrijpen’, aldus Jonckheer. Bovendien ontschuldigt het en betrekt het de hechtingsstijlen van beiden. Binnen partnerrelatietherapie is het belangrijk dat de emotieregulatie van beide partners binnen de ‘window of tolerance’ blijft. Daarnaast zijn effectieve interventies: valideren en spiegelen; ‘stop and rewind’, waarbij concreet wordt stilgestaan bij dat wat er in een specifieke, escalerende situatie gebeurde; rolomkering, zodat de partners zich meer leren identificeren met het gevoel van de ander; ‘interviewing the internalized other’, waarbij ‘Piet antwoordt alsof hij Ans is’ en vice versa; en dubbelen, om de focus terug te leggen op dat waar het eigenlijk om gaat.

Na de parallelsessies was het laatste woord aan Flip Jan van Oenen. Naast arts en systeemtherapeut (bij Arkin, Centrum voor Relationele Therapie en afdeling Onderzoek en als vrijgevestigd systeemtherapeut bij het Amsterdams Instituut voor Gezins- en Relatietherapie) is hij tevens cabaretier en acrobaat (verbonden aan theatergroep Alaska Unlimited). Hij combineerde deze rollen op humoristische wijze in een theatrale afsluiting. Wat de aanwezige psychotherapeuten te doen stond, volgens Van Oenen: een unaniem besluit vellen over hoe voorgoed splitsing een halt toe te roepen en te komen tot verzoening, zowel binnen als buiten de therapiekamer. Drie typetjes gaven het publiek de keuze tussen: het op nummer één plaatsen van evidencebased behandelingen, marktgerichte therapie en het muzikale alternatief: ‘dance-based therapy’. Het kwam niet tot een unaniem besluit, al staken de meeste handen omhoog na typetje nummer drie. Van Oenen: ‘De meesten zien kunst als de drijfveer voor ons vak.’ Wellicht is dat zo gek nog niet, want, zo besloot de cabaretier: ‘Wie het stuk te veel wil analyseren, analyseert het stuk.’

Hiermee kwam deze inhoudelijk sterke Dag van de Psychotherapie tot een eind. Dagvoorzitter Pim van Dun en nvp-voorzitter Nel Draijer nodigden iedereen alvast van harte uit om in 2018 de agenda te blokken van 7 tot en met 9 juni. Dit jaar geen Dag van de Psychotherapie, maar drie dagen lang het World Congres of Psychotherapy in Amsterdam. Keynotesprekers zijn Les Greenberg, Robert DeRubeis, Marylene Cloitre, Bruce Wampold, Jan Ilhan Kizilhan en Pim Cuijpers. Zien we u daar?