Het basisschuldgevoel is het niet gewenst zijn, er eigenlijk niet mogen zijn als kind of het gevoel dat je anders had moeten zijn dan je bent (bijvoorbeeld een ander geslacht). Het niet gewenst of niet welkom zijn is het trauma. Twee vormen kunnen hier naar oorzaak worden onderscheiden.

Het bestaan van het kind is niet gewenst. Door het enkele feit dat het bestaat, heeft het kind het gevoel dat het de ouders in de problemen heeft gebracht en schuldig is. Het afgewezen kind voelt zich basaal een slecht kind. In de praktijk komen we verschillende oorzaken tegen, zoals ouders moesten trouwen omdat moeder zwanger werd, door de geboorte werd moeder ziek of kreeg psychische problemen, het kind had eigenlijk geaborteerd moeten zijn of moeder kan niet voor het kind zorgen dus wordt het afgestaan. Het kind dat zich schuldig voelt omdat het geboren is en bestaat, is geneigd het goed te maken door zich in verregaande mate aan te passen. Ook een gevoel van verplichting tot zorg voor de ouders is mogelijk (parentificatie). Het kind heeft niet het gevoel dat het het recht heeft er als zichzelf te mogen zijn. Het moet de behoeften van de ouders vervullen. Het zal echter niet lukken de ouder tevreden te stellen of gelukkig te maken. Het kind voelt zich falen en gaat zich ook hierover schuldig voelen; een schuldgevoel uit rolomkering.

De ouders willen wel een kind, maar dit kind is niet het goede. Als ouders wel een kind wilden, maar het kind is niet het juiste, dan komt dat meestal doordat het niet het gewenste geslacht heeft.

Patiënte had voor vader eigenlijk een jongen moeten zijn. Ze werd vaak geslagen door vader en voelde zich ook daardoor niet-geliefd en niet-geaccepteerd. Patiënte zegt: ‘Ouders die slaan, houden toch niet van hun kind?’ Als veertienjarige heeft ze erover gedacht zich tot jongen te laten ombouwen, om zo alsnog de liefde en acceptatie van vader te krijgen.

Ook bij het ‘vervangkind’ dat de plaats van een overleden kind moet overnemen, is vaak sprake van een basaal schuldgevoel (Ladan & Groen-Prakken, 1997). Het zal dit kind nooit lukken deze opdracht te vervullen. De ouders hebben dikwijls een geïdealiseerd beeld van het overleden kind en de plaatsvervanger zal onvermijdelijk teleurstellen, tekortschieten en een schuldgevoel ontwikkelen, doordat hij niet aan de irreële verwachtingen kan voldoen. Achter schuldgevoelens zijn vaak gevoelens van schaamte verborgen. Wille (2011) werkt aan de hand van een gevalsbeschrijving het begrip existentiële schaamte uit: een extreme vorm van pathologische schaamte: ‘Existentiële schaamte heeft niet alleen betrekking op wie of wat ik ben of doe, maar ook op het feit dat ik ben.’ Voor het kind is het minder belastend zich schuldig te voelen, dan deze extreme schaamte te ervaren, want schuld betekent - ook als deze niet juist is - dat het kind iets heeft gedaan, zelf actief is geweest, zodat de machteloze passiviteit van schaamte door het schuldgevoel afgeweerd kan worden.

Schuldgevoel vanuit vitaliteit hangt samen met expansieve wensen, begeren, iets willen hebben, succes willen hebben, anderen willen overtreffen. Deze wensen worden als schuldig beleefd, als de omgeving deze verlangens afkeurt. Hierbij kunnen drie vormen worden onderscheiden.

Schuldgevoel bij succes. Succesvol zijn kan schuldgevoel oproepen, als men gelooft dat de vitale wens naar succes iemand anders benadeelt of belemmert. Ook wordt er in dit verband wel over ongelijkheidsschuldgevoel gesproken. Beter presteren, op school hogere cijfers halen, rijker zijn of je gelukkig voelen, kan dan schuldgevoel oproepen. De kinderlijke gedachte is dat er maar een bepaalde hoeveelheid geluk en succes beschikbaar is. ‘Als ik er veel van bezit, blijft er voor de ander minder over.’

Enerzijds is er de wens de ander te overtreffen, van de ander te winnen, beter te zijn dan de ander. Dan gaat het om eigen vitale, positief-agressieve wensen. Anderzijds is er de angst daarmee de woede en jaloezie van de ander op te roepen en daarmee de liefde van de ander te verliezen of er niet meer bij te horen. Deze angst kan leiden tot een innerlijk verbod te mogen slagen en vervolgens tot een passieve of onderdanige houding, waarmee de angst voor de boosheid van de ander maar ook eigen vitale verlangens worden afgeweerd. We kunnen hierbij denken aan het schuldgevoel van het gezonde kind ten aanzien van een zieke of gehandicapte sibling, van de ‘studjes’ op school ten opzicht van de andere leerlingen, van de werknemer die mag blijven ten opzichte van de werknemer die ontslagen wordt (Newman, 1988), van de homoseksueel die veel wisselende contacten heeft maar geen aids heeft, terwijl een ander die de ziekte wel krijgt (Wayment, Silver & Kemeny, 1995). Het genoemde ambivalentieconflict gaat vaak uit van de ouders die enerzijds wensen dat hun kind succes heeft, maar dit door de bejegening van het kind feitelijk frustreren, omdat ze het niet verdragen dat hun kind hen overtreft. Het schuldgevoel dat gepaard gaat met de mogelijkheid de ander te overtreffen, kan leiden tot examenangst, problemen op het werk of problemen in de relatie tot leidinggevenden. In het zicht van de finish verliest de atleet zijn krachten. In de therapie kan dit leiden tot een onbewuste remming te mogen profiteren van de behandeling, de negatief therapeutische reactie (Freud, 1933).

De terreur van de lijdende ouder. De terreur die een chronisch zieke ouder op een kind uitoefent in de vorm van hypochondrische angst en regelmatige suïcidale uitingen, kan heel groot zijn. Het gaat bijvoorbeeld om de situatie waarin het kind stil moet zijn of niet kan spelen, omdat het met vader weer niet goed gaat of omdat moeder weer hoofdpijn heeft. Het kind heeft geen andere keus dan zich rustig te houden en zijn vitaliteit te onderdrukken, omdat het anders te veel wordt voor de ouder die dan nog zieker kan worden of mogelijk zelfs kan sterven. Het is begrijpelijk dat het kind in een dergelijke situatie gevoelens van woede kan ervaren, soms in de vorm van doodswensen naar de ander. Het kan deze gevoelens echter niet uiten, omdat dit tot een verergering van de situatie kan leiden. Deze gevoelens worden afgeweerd en kunnen leiden tot onbewuste schuldgevoelens. Het kind zou op twee manieren op dit dilemma kunnen reageren: door identificatie (het wordt zelf ook ziek of hypochonder) of door aanpassing (het ontwikkelt een grenzeloze inschikkelijkheid en neemt de rol van levenslange verzorger op zich).

Het schuldgevoel van de overlevende. Dit schuldgevoel komt zowel voort uit een vitaliteitwens als vanuit een traumagerelateerd schuldgevoel, veroorzaakt door introjectie van geweld en traumatisch verlies.Wepster (2003) beschrijft, in navolging van Niederland (1961), overlevingsschuld als het gevoel dat voortkomt uit het besef tekortgeschoten te zijn in levensbedreigende (oorlogs) omstandigheden. Daarbij zijn naasten op gewelddadige wijze om het leven gekomen. De overlevende is zonder aanwijsbare reden de dans ontsprongen. Hij verwijt zichzelf nalatigheid bij het voorkomen van het noodlot van de ander. Er ontstaat een innerlijk conflict, waarbij de gedachte opkomt dat hij geen recht heeft nog van het leven te genieten. Mensen blijven zich vaak afvragen: waarom is mij dit gebeurd?Wat had ik kunnen doen om het te voorkomen? En waarom heb ik dit niet gedaan? Men koestert een illusie van macht en weert gevoelens van onmacht af.

Overlevenden van rampen of terreur voelen zich schuldig, omdat ze er niet in geslaagd zijn de anderen te redden, ook als zij daartoe geen enkele mogelijkheid hadden. Sommigen verwijten zichzelf dat ze de ander in de steek gelaten of verlaten hebben, hoewel ze allemaal machteloos waren. De overlevende kan zich ook schuldig voelen over de gedachte dat hij het gelukkig wel gered heeft. Het schuldgevoel is nog sterker als de overlevende iets gewenst heeft of daadwerkelijk heeft gedaan waardoor hij zichzelf ten koste van de ander een levensreddend voordeel heeft verschaft.Wiesel (1961) beschrijft een dergelijke ingrijpende ervaring. Samen met zijn vader Chlomo zit hij in een concentratiekamp. Als zijn vader dorst heeft en aan hem wat water vraagt, reageert hij niet, uit angst om beiden doodgeslagen te worden als de bewakers hen horen. Die avond overlijdt zijn vader. Naast overlevingsschuld ten opzichte van zijn vader is er sprake van overlevingsschaamte, omdat hij in werkelijkheid niet is wie hij dacht te zijn.

Overlevingsschuld kan ook volgen op het verlies van een sibling. Gevoelens van jaloezie naar de zieke sibling die alle aandacht krijgt, kan tot heftige schuldgevoelens leiden als de ander overlijdt. De intensiteit van deze gevoelens wordt deels bepaald door de competitieve en agressieve onbewuste fantasieën van het overlevende kind. De schuldgevoelens kunnen een schaduw werpen over plezierige gebeurtenissen, zoals verjaardagen, vakanties, een huwelijk of de geboorte van een kind (Christian, 2007). Zij kunnen leiden tot een remming op rivaliseren en agressiviteit.

De autonomiewens van het kind kan in de verschillende levensfasen met schuldgevoel worden verbonden, wanneer de ouder afstand nemen als een bedreiging ervaart. De wens naar autonomie kan leiden tot schuldgevoel. Bij dit schuldgevoel gelooft het kind dat het geen recht heeft op een eigen, zelfbepaald, afgescheiden leven. Dit doordat de scheiding van het liefdesobject - de symbiotische moeder - in de onbewuste beleving van het kind leidt tot beschadiging of verstoring van het liefdesobject, zelfs tot diens dood (Modell, 1965). Separatie van de ouder wordt dan onbewust ervaren als een agressieve daad. Onmiddellijk na de geboorte zal de navelstreng doorgeknipt moeten worden, om als baby los te komen van de moeder(koek).Weiss (1986) beschrijft dat alleen het anders zijn, het verschillen van de belangrijke ander, al als separatie en dus schuldgevoel kan worden beleefd. In de separatie- individuatiefase en later in de adolescentie, maar eigenlijk in alle levensfasen, kan een conflict ontstaan tussen enerzijds autonomiewensen en anderzijds de bindingswens.

Ouders die vanuit hun eigen behoeften hun kind niet kunnen loslaten, zijn niet in staat de autonomieverlangens van hun kind te accepteren en te ondersteunen. Op allerlei momenten in de ontwikkeling van het kind kan dit conflict opspelen. Bij de basisschool zien we hoe moeilijk sommige kinderen zich losmaken van hun moeder en andersom. Ouders kunnen een kind proberen te sturen in de keuze van vrienden, partner, opleiding en beroep. Het uit huis gaan, kan door de ouder als afwijzing worden beleefd (‘Je hebt het hier toch goed?’). Het verlangen een zelfstandig leven te leiden, verbergt een boodschap naar de ouders (‘Ik heb jullie niet meer nodig’). Het kind kan zich schuldig voelen over de impliciete gedachte: jullie mogen nu doodgaan, want ik kan ook zonder jullie leven. Natuurlijk willen ouders dat hun kind zich ontwikkelt, maar het kind krijgt boodschappen die elkaar tegenspreken, waarmee tegelijkertijd afhankelijkheid en onafhankelijkheid wordt verlangd (dubbele binding). Als het kind succes heeft, wordt het bang dat dit als een scheiding wordt beleefd, waardoor moeder depressief kan worden. Als het kind faalt, is er de angst moeder teleur te stellen.

Patiënte (30) is onlangs als vormgever een eigen bedrijfje begonnen. Ze vertelt dat ze haar moeder heeft gevraagd minder vaak te bellen. Ze vindt het vervelend als ze bij haar werk wordt onderbroken. De afgelopen dagen heeft moeder niet meer gebeld en nu merkt patiënte dat ze zich schuldig voelt. Ze zegt dat ze het gevoel heeft dat ze moeder iets heeft afgenomen. Als ik hierop zeg dat ze moeder haar kind heeft afgenomen, merkt ze op dat haar moeder haar nog vaak als een kind behandelt. Ik geef aan patiënte terug dat dat mogelijk samenhangt met haar eigen gedrag, dat zij zich ook nog vaak als kind heeft opgesteld en dat zij daarin nu verandert.

Seksualiteit betekent naast haar vitale kwaliteit ook scheiding van de eerste objecten. Al bij de masturbatie is het kind alleen met zichzelf bezig en heeft het zijn ouders dus niet nodig. Nog duidelijker wordt dat bij de keuze voor een partner. Een te sterke band met de ouders kan leiden tot een incestueuze partnerkeuze. Slagen, succes hebben door werk of door een prestatie die je hebt geleverd, betekent ook separatie. Iedere verandering of overgang naar een nieuwe situatie betekent een scheiding van een voorafgaande situatie. In de ontwikkeling gaat het kind via de adolescentie naar de volwassenheid door verschillende fasen, verschillende vormen van separaties. De identiteit vormt zich in een bepaalde richting, waardoor andere mogelijkheden worden uitgesloten. Bij het maken van keuzen kan dit tot innerlijke conflicten leiden. Het maken van een keuze impliceert immers dat andere keuzen niet meer mogelijk zijn. Zo kan de twijfel die toeslaat voor de huwelijksvoltrekking samenhangen met het opgeven van het ‘vrije leven’ of met de uitsluiting van andere mogelijke partners. Een ouder die de losmaking tegenwerkt, wil anderzijds ook dat het kind vooruitgaat.

Patiënt deed het voor zijn vader nooit goed genoeg; het kon altijd beter. Wat hij bereikte werd door vader afgekeurd of genegeerd. Hij voelde zich niet geaccepteerd in hoe hij was en daarmee ook niet in zijn anders zijn, gescheiden van vader. Patiënt krijgt problemen in studie en werk. Hij heeft zich aan de dubbele boodschap van vader aangepast. Door te falen geeft hij zijn vader gelijk, want hij heeft reden hem te bekritiseren. Tegelijkertijd protesteert hij op deze wijze tegen het zich niet-geaccepteerd en niet-erkend voelen. De boosheid hierover richt hij dan op zichzelf. Net zoals vader reageert zijn superego: hij wil succes, maar saboteert het tegelijkertijd. Hij blijft afhankelijk van vader, komt niet van hem los.

De ouder wil dat het kind succesvol is, maar dan alleen onder de voorwaarde dat het succes niet in dienst staat van de eigen identiteit van het kind en op die manier leidt tot verdere scheiding. De ouder maakt zelf aanspraak op het succes. Tegenover het kind wordt de prestatie gekleineerd, terwijl de ouder er met buitenstaanders trots over spreekt (‘Mijn zoon!’, ‘Mijn dochter!’). Het kind is dan een narcistisch verlengstuk van de ouder (Kohut, 1971).

Ernstige gewelds- en misbruikervaringen laten een Fremdkörper in het Zelf achter; een introject dat leidt tot schuldgevoel. Het trauma is duidelijk, het ontstaat uit extreme conflicten in de betrekking tot de dader als ook tot medeslachtoffers. Hirsch (2000, 2010) wijst op de paradox dat een onschuldig slachtoffer - het misbruikte kind of de volwassene die vanwege zijn politieke of religieuze opstelling of etnische afkomst gevangen zit - lijdt onder zware schuldgevoelens. Dit terwijl de dader noch schuldgevoelens heeft noch schuld erkent. Volgens Hirsch is de verklaring dat het slachtoffer de dader wezenlijk nodig heeft om te overleven, zoals het kind de ouders, ook als die hem mishandelen. In een regressieve toestand heeft de politieke gevangene zelfs zijn folteraar en de verkrachte vrouw zelfs haar verkrachter nodig. Het slachtoffer neemt de schuld op zich, eigent zich de schuld toe, om de dader als liefdesobject te kunnen behouden. Het kind wil aan het beeld van de ‘goede’ ouders kunnen vasthouden. Het is immers afhankelijk van de ouders en alleen zij kunnen hem redden. De onderliggende overweldigende angst is die van het in de steek gelaten worden, alleen komen te staan, wat dan uiteindelijk de dood zal betekenen.

De karakteristieke afweervorm, identificatie met de agressor, is verbonden met de introjectie van het schuldgevoel dat de dader eigenlijk zou moeten hebben. Het slachtoffer kan het geïnternaliseerde geweld tegen zichzelf richten of - in een omkering van positie - het geleden geweld naar buiten richten op een zwakker iemand (Bettelheim, 1943). Ook hier zien we dat het schuldgevoel een poging is het onbegrijpelijke, onvoorspelbare en onverklaarbare in een begrijpelijke samenhang te brengen (‘Als ik schuldig ben, heb ik misschien ook de macht gehad om de schuld te voorkomen’, ‘Als ik mij anders had gedragen, had ik kunnen voorkomen wat er is gebeurd, of was de geschiedenis anders verlopen’).

De schrijfster en columniste Saskia Noort (2011) vertelt in een interview het volgende:

Het gebeurde op een feestje bij een vriendin van wie de ouders op vakantie waren. Er kwam fout volk op af. Mijn ouders dachten dat ik gewoon uit logeren was. Op dat feestje heeft een eikel mij gepakt. Ik heb mezelf jarenlang gepijnigd met de vraag of het wel een echte verkrachting was of alleen maar uit de hand gelopen seks. Wat natuurlijk onzin is; het is altijd een verkrachting als jij het niet wilt. Maar ik had een kort rokje aan, ik was stoer, bijdehand, adrem. Ik dacht: het is mijn eigen schuld. Het is mijn straf, ik heb het zelf uitgelokt. Ik had nooit geleerd boos te worden of te zeggen: kappen nou. Boos zijn is gewoon niet vrouwelijk. (…) Ik heb het pas tien, vijftien jaar later aan mijn ouders verteld. Mijn moeder zou gek geworden zijn en mijn vader had die gast doodgeschoten. Ik dacht: ik zeg niks, dan is het ook niet gebeurd. Ik schaamde me zo verschrikkelijk.

Het schuldgevoel overdekt sterke gevoelens van schaamte over het slachtoffer zijn, gevoelens van machteloosheid, vernedering maar ook van woede.

Het schaamte- en schuldgevoel bij seksueel misbruik door een familielid of verwante wordt nog versterkt als de patiënt daarin ook een actieve bijdrage heeft gehad.

Patiënt (45) meldt zich aan met angstklachten. Hij is op zijn werk gedecompenseerd. Hij heeft een perfectionistische instelling, stelt hoge eisen aan zichzelf en heeft in zijn werk altijd een hoge productie gehad. In de behandeling bespreken we hoe hij probeert te voldoen aan de verwachtingen van zijn werkgever, die steeds hogere eisen aan hem stelt. Op vergelijkbare wijze probeerde hij vroeger als kind aandacht te krijgen van zijn mishandelende, afwijzende vader. Patiënt gaat voor het eerst praten over het seksueel misbruik in zijn jeugd, wat voor hem heel schaamtevol is. Als puber kreeg hij wel aandacht bij zijn buurman. Die maakte daar echter misbruik van door hem te verleiden tot seksueel contact. Patiënt was puber, hij was nieuwsgierig, vond het ook spannend en deed mee. Toen de buurman hem anaal wilde penetreren, is hij gevlucht. Patiënt voelt zich erg schuldig, te meer daar zijn broer wel in staat is geweest direct te weigeren en weg te gaan. In therapie gaat hij verdriet voelen voor de jongen die hij was en komt woede en moordlust jegens de dader aan de oppervlakte.

Ook bij onverwerkte rouw kan er sprake zijn van schuldgevoelens. Het is hierbij belangrijk dat alle gevoelens die bij verlies en rouw horen, geuit kunnen worden. Naast verdriet is er vaak ook sprake van boosheid over het in de steek gelaten zijn of over dat wat er niet is geweest. Als deze gevoelens er niet mogen zijn, worden ze onderdrukt en komen ze tot uiting in schuldgevoel. Dit is sterker naarmate er in de relatie met de overledene sprake is geweest van heftige conflicten of misbruik. De agressieve doodswensen zijn dan realiteit geworden, wat tot zeer sterke schuldgevoelens leidt die de rouwverwerking zeer bemoeilijken. In extreme situaties van geweldsmisbruik (zoals bij foltering, gevangenschap in een concentratiekamp en vergelijkbare traumatische ervaringen) is er sprake van een overweldigende grensoverschrijding. Het geweld dringt dan binnen in het slachtoffer, neemt bezit van zijn psyche. Ook in deze situatie ziet het slachtoffer vaak in een primitieve regressie de dader als zijn enige redding, zoals het kind de ouder nodig heeft om te overleven.

Volgens Hirsch (2010) is de identificatie met de als almachtig ervaren dader het enige tegengif tegen de steeds dreigende narcistische leegheid. Het totalitaire regime dringt met veel geweld binnen in de psychische wereld van het slachtoffer. Het vestigt zich daarin als een innerlijk systeem, als structuur van het subject. Het uiterlijke geweld wordt zo getransformeerd tot een tirannieke instantie in het slachtoffer zelf,wat de gevoelens van waardeloosheid en schuldig voelen alleen nog maar versterkt.

Het is van cruciaal belang dat de gevoelens van schaamte en schuld bij de aanvang van de therapie erkenning krijgen. De opmerking: ‘U hoeft zich niet te schamen of schuldig te voelen’, houdt een miskenning in van de gevoelens van de patiënt en daarmee wordt de ervaring van schaamte of schuld onbedoeld versterkt. De therapeut zal zorgvuldig proberen reële schuld en irrationeel schuldgevoel van elkaar te onderscheiden.

Groen (2003) beschrijft dat bij de behandeling van partners in geweldssituaties de erkenning en bewustwording van schaamte een belangrijk element is. De behandeling heeft volgens haar pas werkelijk effect als deze gepaard kan gaan met een verschuiving van schaamte naar schuld. In de behandeling zien we volgens haar dan een sequentie die loopt van schaamte naar schuld, naar bekennen en vervolgens naar boete, vergelding, vergeving en eventueel verzoening. Schalkwijk (2012) wijst erop dat aandacht voor schaamte en schuld de patiënt dwingt tot reflectie over zijn zelfbeeld en daarmee tot een observerende positie ten opzichte van het zelf.

Bij het verder exploreren van schuldgevoelens wordt de aandacht gericht op de relatie met de ander, op het drama dat zich in deze relatie afspeelt of heeft afgespeeld. Zo krijgt de patiënt zicht op het oorzakelijk verband met zijn intrapsychische conflicten. Het verduidelijken van onbewuste motieven, van onderliggende gevoelens en gedachten, kan inzicht geven in de rol van schuldgevoelens in het veroorzaken van neurotisch lijden en zelfbeschadigend gedrag.

Het is belangrijk oog te hebben voor wat zich in de relatie tussen therapeut en patiënt kan afspelen in de betekenis van overdracht en tegenoverdracht. VolgensWeiss (1986) proberen patiënten in het therapeutisch proces voortdurend hun onbewuste schuldgevoelens op te lossen, door hun pathogene gedachten en overtuigingen te ontkrachten en de traumatische ervaringen die aanleiding hebben gegeven tot deze overtuigingen de baas te worden. Zij testen dit in de relatie met de therapeut via overdracht en de strategie van turning passive into active. De patiënt kan in de relatie met de therapeut zowel de rol van slachtoffer innemen (met de therapeut als dader), als de rol van dader (met de therapeut als slachtoffer). In de overdracht kan de patiënt bepaald gedrag vertonen, om te kijken of het gevreesde gevaar zich zal manifesteren.

Bij turning passive into active draait de patiënt de rollen om en doet de patiënt de therapeut aan wat hemzelf als kind is overkomen. In de herhaling van de traumatische ervaring kan de patiënt onbewust bang zijn de therapeut te beschadigen, zoals hij in zijn beleving zijn ouders en siblings pijn heeft gedaan. De reactie van de therapeut op de door de patiënt onbewust gekozen vorm van relatietest is van groot belang. Gaat de traumatische ervaring zich herhalen of kan er een correctieve ervaring optreden? Als de therapeut kan laten zien dat hij het gedrag kan verdragen, dat hij zich staande kan houden en niet beschadigd raakt, kan de patiënt geleidelijk tot het besef komen dat zijn schuldgevoelens niet reëel zijn en kan een correctieve ervaring plaatsvinden.

In de tegenoverdracht is het belangrijk dat de therapeut zich niet laat verleiden de rol van dader op zich te nemen en de patiënt slachtoffer te maken. De therapeut zou de patiënt kunnen confronteren met onjuiste duidingen en met agressieve confrontaties. Hij kan verwaarlozend gedrag vertonen, zoals afspraken missen en slordig omgaan met tijd, met grenzeloos gedrag. Dit zou een herhaling betekenen van de vroege traumatisering en dan zullen de schuldgevoelens en het slechte zelfgevoel nog meer versterkt worden. Als de therapeut echter in staat is de gevoelens te verdragen en met begrip en empathie te blijven reageren, dan kan hij ook als een identificatiefiguur functioneren die de patiënt helpt het beschadigde zelfgevoel te herstellen en de realiteitstoetsing te verbeteren (Winnicott, 1960).

In de therapie is het belangrijk dat de patiënt kan ervaren dat sterke gevoelens van verlangen en agressie er mogen zijn. Met name het onderzoeken van agressieve gevoelens - die vaak zeer destructief en moorddadig kunnen zijn - is van groot belang. Het niet kunnen verdragen van deze gevoelens leidt tot of schuldgevoel of tot (mis)daden en in dat geval tot echte schuld. De therapeut die zelf angstig wordt voor deze heftige gevoelens, zal deze niet verder durven onderzoeken. De patiënt komt in zijn proces dan niet verder dan de therapeut kan verdragen. De accepterende therapeut die de gevoelens kan verdragen, wordt een goedkeurende ouder die de geïnternaliseerde straffende, afkeurende ouder kan vervangen. Het strenge superego kan dan veranderen in een welwillend ego. De patiënt ontwikkelt meer empathie en zorg voor zichzelf en leert de spanningen die gepaard gaan met veranderingen te verdragen. In de therapie kan de patiënt zijn gevoelens en verlangens ervaren en leren verdragen. Uiteindelijk leert hij dan accepteren dat deze gevoelens onlosmakelijk verbonden zijn met ons menselijk bestaan.