Hoewel de term vaak wordt gebezigd, is er over leegte opmerkelijk weinig geschreven. Het woord wordt zowel gebruikt in de omgangstaal als in een klinische en psychotherapeutische context. Het bekendst is de leegte bij de patiënt met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Maar leegte wordt ook gerapporteerd bij andere persoonlijkheidsstoornissen, zoals de schizoïde en de narcistische persoonlijkheidsstoornis en in het kader van as-I-stoornissen zoals schizofrenie, depressie, de obsessief-compulsieve stoornis, anorexia, boulimia nervosa en depersonalisatie.

De leegte waarover in de omgangstaal wordt gesproken en de leegte uit de klinische en psychotherapeutische taal overlappen elkaar. Maar er zijn ook verschillen. Zo kan men in de omgangstaal zeggen dat men zich leeg voelt na het leveren van een prestatie, bijvoorbeeld een sportprestatie. Maar over dit type leegte gaat het in de psychotherapeutische en psychiatrische literatuur eigenlijk nooit. Leegte is bovendien niet alleen een negatieve ervaring. Zo is er een uitgebreide literatuur over leegte vanuit het perspectief van oosterse filosofieën en de christelijke mystiek. Leegte heeft in deze spirituele tradities vaak een (uiteindelijk) positieve betekenis. Dat is anders als leegte onder clinici en psychotherapeuten ter sprake komt: leegte slaat dan meestal op iets dat ontbreekt en dit ontbreken wordt als abnormaal beschouwd. Een grensgeval is de leegte na een groot verlies of in het kader van rouw. De leegte na een verlies wordt zowel in de omgangstaal als in de klinische taal als weliswaar onaangenaam, maar binnen zekere grenzen toch als normaal beschouwd.

Dit artikel is een poging tot conceptuele analyse die aanvangt op een beschrijvend niveau. Het gaat mij in eerste instantie om een poging tot ordening van de verschillende manieren waarop leegte ter sprake kan komen. Pas daarna zal ik de aandacht richten op verklaringsmodellen voor het verschijnsel leegte. Het is niet verbazingwekkend dat vooral de psychoanalytische denkrichting hier een kader probeert te verschaffen. Daarnaast en deels daarmee overlappend zijn er pogingen tot theorievorming vanuit de persoonlijkheidsleer en de existentiële psychotherapie.

Laten we eerst eens wat preciezer kijken hoe ‘leegte’ ter sprake komt in het taalgebruik van clinici en psychotherapeuten. Ik kom tot een indeling in drie soorten van gebruik: leegte als subjectieve ervaring, leegte als constatering over een ander en leegte in existentiële zin.

Leegte is wat anders dan gemis. In het missen wordt dat wat gemist wordt, in zekere zin bewaard. In het gemis staat het contrast tussen wat was en wat is op de voorgrond en is de afdruk van dat wat gemist wordt als het ware nog tastbaar. Wie iets mist had iets. Leegte, althans de meest typische vorm daarvan, voelt vaak aan alsof men nooit iets heeft gehad. Dat wat iemand verbond met het gemiste lijkt te ontbreken. Dat is ook het verontrustende als leegte onderdeel is van een rouwreactie: in plaats van verdriet of pijn om degene die wordt gemist is er als het ware een gat, een vacuüm; er lijken geen draden meer te zijn die toen en nu met elkaar verbinden. Uiteraard vertegenwoordigt deze omschrijving een ideaaltype. Vaak zal in de ervaring van leegte de ervaring van gemis voelbaar blijven. Maar primair is toch het gegeven van het ‘ontbreken’.

In het lege gevoel kunnen drie componenten of aspecten worden onderscheiden die al naar gelang de situatie en de persoon elk voor zich of in combinatie op de voorgrond kunnen staan: gebrek aan oriëntatie, innerlijke leegte en gebrek aan presentie.

De ervaring van leegte kan in de eerste plaats het karakter hebben van een ontbreken van oriëntatie. Het bestaan wordt ervaren als leeg, nutteloos, irrelevant. De ervaring van leegte heeft in zulke gevallen iets zwevends; ze heeft de kleur van onbestemdheid en richtingloosheid. Kennelijk is er geen perspectief, geen richtinggevende impuls, geen verlangen waarvan de vervulling gepaard gaat met een besef van tot-bestemming-komen, geen innerlijk houvast. Deze richtingloosheid kan gepaard gaan met een gevoel van zinloosheid, irrelevantie en besluiteloosheid. Wat men ook doet, het gaat niet gepaard met het besef dat er iets gebeurt of wordt bereikt.

Leegte als gebrek aan oriëntatie heeft te maken met de beleving van een wereld die leeg is. Coördinaten waarop men zich kan oriënteren, lijken te ontbreken. Bij innerlijke leegte gaat het, zoals de uitdrukking al zegt, om de wereld binnen. Men is zelf leeg, de innerlijke coördinaten ontbreken. Het lijkt alsof er niets gebeurt en alsof wat er gebeurt net zo goed niet had kunnen gebeuren. Er zijn wel gedachten, gevoelens en voorstellingen, maar deze missen substantie, ze hebben een soort gewichtloosheid en beklijven niet. Voor- en achtergrond ontbreken. De ervaring is amorf en zonder betekenis.

Nog een stap verder en we zijn bij de derde betekenis van het gevoel van leegte: de ervaring er ‘niet te zijn’; in een vacuüm te leven waarin men dreigt te stikken. Dit derde betekenisaspect vat beide voorgaande samen. Nu is het niet alleen de wereld of het zelf waaraan perspectief en gewicht ontbreken, het is het bestaan als zodanig dat elke zin lijkt te ontberen. Vaak gaat deze ervaring gepaard met een gevoel van onmacht. Men heeft niet langer het vermogen om zich tegen de leegte te verzetten. Deze ontneemt de betrokkene als het ware alle energie. De leegte voelt aan als een macht, een zuigend vacuüm waartegen men niet opgewassen is. In wat minder dramatische vormen gaat het om leegte als een gebrek aan aanwezigheid, een gebrek aan ‘presentie’, alsof alles langs de betrokkene heen gaat en niets er toe doet.

Deze drie manieren om leegte te ervaren zijn natuurlijk in de praktijk niet netjes van elkaar gescheiden. Het gaat om een enigszins kunstmatige poging tot ordening van een veelvormige ervaring. De primaire beleving is daarbij moeilijk te onderscheiden van de interpretatie. Dat blijkt al uit de vele metaforen die ik heb moeten gebruiken om de ervaring te verduidelijken. In de metaforen zit al een interpretatief moment. Ook de grens tussen normaal en pathologisch is niet zo makkelijk te trekken.

We blijven nog even bezig met de ordening van de taal en treffen daarin vervolgens een reeks van betekenissen aan waarbij het woord leegte wordt uitgesproken door een ander dan degene die de ervaring heeft. We spreken over leegte als constatering over de geestesgesteldheid van iemand anders. We zullen ons hier vooral beperken tot diagnostische constateringen. Daarmee verlaten we dus het niveau van de omgangstaal en laten ons inspireren door wat de descriptieve psychopathologie aan beschrijvingen van de leegte oplevert. We onderscheiden achtereenvolgens leegte in een affectieve zin, leegte als uiting van een tekort aan identiteit, psychotische leegte en autistische leegte. De affectieve leegte zouden we ook wel neurotische leegte kunnen noemen, de leegte die verbonden is met tekort aan identiteit borderline-leegte.

Kort samengevat gingen de vorige twee paragrafen over leegte in subjectieve (beleefde) en objectieve (door anderen aan iemand toegeschreven) zin. Leegte in existentiële zin ontsnapt aan de dubbelheid van beleving en constatering, subjectiviteit en objectiviteit, omdat ze beide omvat en er een verdieping van vormt. Leegte in existentiële zin duidt op het bestaan als zodanig en als geheel, zoals het geleefd en beleefd wordt. Ze moet worden gesitueerd in de sfeer van de ik-zelfverhouding. Ze is de onzichtbare macht die de ik-zelfverhouding bepaalt. Men verhoudt zich niet tot de leegte, maar de leegte bepaalt hoe men zich tot zichzelf en zijn bestaan verhoudt.

Het lege bestaan is nergens van vervuld. Het is betekenisloos en heeft geen perspectief, geen gewicht (een ‘ondraaglijke lichtheid’) en geen waarde. Deze leegte kan vervolgens alle schakeringen aannemen tussen gewichtloze frivoliteit en een nihilisme met demonische trekken. In alle gevallen heeft de leegte de betrokkene in de greep. Het prototype van de gewichtloze frivoliteit is Don Juan (uit de gelijknamige opera van Mozart) zoals daarover wordt geschreven door de Deense filosoof Sören Kierkegaard. Kierkegaard (1843/2000) ziet in Don Juan de verpersoonlijking van de mens die zich überhaupt niet bewust is van het feit dat hij zich tot zichzelf verhoudt. Deze mens leeft puur onmiddellijk; hij gaat op in het zintuiglijke en in de onmiddellijke bevrediging. Een van de prototypes van het nihilisme is Nietzsches Übermensch die over de leegte, het gat in het eigen bestaan, heen springt door – als het ware uit het niets – de waarden te scheppen die het bestaan richting geven (Nietzsche, 1887). Een ander prototype zou ‘de man zonder eigenschappen’ van Robert Musil (1960) kunnen zijn, de mens die elke eigenheid heeft moeten opgeven en die opgaat in wat anderen van hem verwachten.

Leegte wordt door sociaal-psychologen en filosofen wel als een tijdsfenomeen gezien. Zo beschrijft C. Lasch (1979) onze cultuur als ‘narcistisch’, dat wil zeggen als gericht op doelen die alleen een uitwendige en instrumentele betekenis hebben. Op de achtergrond speelt hier, volgens de filosoof Charles Taylor (1989), een verlies van contact met de spirituele bronnen van onze beschaving, niet alleen de christelijke, maar ook de humanistische en de antieke. Taylor wijst erop dat eigenheid en authenticiteit alleen tot hun recht kunnen komen als die eigenheid en authenticiteit door anderen als waardevol worden gezien. Zonder die ‘erkenning’ is authenticiteit een inhoudsloos om zichzelf heen draaien, een leeg soort zelfbevestiging, navelstaren in de leegte. De psychoanalyticus R. Hobson (niet te verwarren met de autismespecialist Peter Hobson) spreekt in een soortgelijk verband over de insurmountable inner loneliness als een van de meest diepe ervaringen waar men in de psychotherapie mee te maken krijgt (Hobson, 1985). Deze eenzaamheid en leegte maken de patiënt onbereikbaar en zorgen ervoor dat de psychotherapeut zich totaal onmachtig en overbodig kan voelen. De sociaal psycholoog Kenneth Gergen (1991) voegt hier nog de dimensie van de oververzadiging aan toe, als compensatie van de leegte. De leegte van de moderne mens wordt gemaskeerd door de oververzadiging door indrukken, emotionele prikkels, contacten, informatie, bezigheden, kortom: bedrijvigheid.

Leegte als ervaring, als constatering en in existentiële zin hebben alle drie iets negatiefs. Ze duiden op een onvolmaaktheid, op het ontbreken van iets dat belangrijk wordt geacht. Dat is anders in belangrijke christelijke en oosterse spirituele tradities. Zowel in de christelijke mystiek als in allerlei vormen van boeddhisme is de leegte een noodzakelijk voorstadium van de overgave en de vervulling (door goddelijke genade of kosmische verbondenheid).

We kunnen hier denken aan het motief van de kenosis (zelfontlediging) uit de christelijke theologie: Jezus Christus die zich ‘leeg’ maakt, zichzelf wegschenkend in het offer en zo ruimte makend voor goddelijke identificatie met het menselijke lijden en tekort (Gau, 2000). We moeten in dit verband ook denken aan de mystieke ervaring van de ‘donkere nacht’ (bij de middeleeuwse mysticus Johannes van het Kruis), een ervaring die zeker ook gemengd is met angst. Overigens kent de christelijke traditie vanouds ook minder positieve beschrijvingen van de leegte, zoals de ervaring van acedia (wilszwakte), die vooral zou optreden bij monniken die niet bestand zijn tegen een bestaan dat in het teken staat van herhaling, ritueel, verveling en (volgens de traditie ogenschijnlijke) zinloosheid.

In verschillende oosterse, met name boeddhistische tradities (soto zen, mahayana) gaat de leegte vooraf aan de geboorte van een nieuw zelf dat uitdrukking geeft aan de verbondenheid met al het bestaande. Het oude zelf met zijn krampachtige fixaties aan materiële goederen, succes en macht moet worden opgegeven om plaats te maken voor een zelf dat zich door dit alles niet meer laat raken en als het ware overvloeit van betrokkenheid en liefde. De ervaring van leegte kan alleen met succes worden overwonnen vanuit een grondhouding van vertrouwen en van affirmatie van het bestaan. Dit vertrouwen en dit beamen (affirmatie) vragen om het loslaten van oppervlakkiger ambities en vanzelfsprekendheden. Kernpunt in tal van meditatieve praktijken is de cultivering van dit vermogen om los te laten (Epstein, 1989).

We onderscheiden psychodynamische modellen en benaderingen gebaseerd op de persoonlijkheidsleer en existentiële benaderingen van psychotherapie.

Het voert te ver om diepgaand in te gaan op allerlei filosofische analyses van het verschijnsel leegte. We wezen al op de mystieke en spirituele tradities die een belangrijke voedingsbodem hebben gevormd voor wijsgerige reflectie, vanaf ten minste Augustinus. Voor nu is het vooral van belang te letten op een lijn van denken die inzet bij Pascal en die via Kierkegaard doorloopt naar existentiële fenomenologen zoals Sartre en Heidegger en naar postmoderne en poststructuralistische denkers als Lacan (1964), Gergen (1991) en Marc Taylor (1993) (om slechts enkelen te noemen).

Bij Pascal staat vooral de vergeefsheid van het bestaan centraal. Kierkegaards denken cirkelt rond de gedachte dat de mens zich tot zichzelf verhoudt en zich vanuit deze zelfverhouding verder ontwikkelt. De ik-zelfverhouding is op zichzelf genomen leeg; tussen het ik (wie ik ben) en het zelf (wie ik was of zou kunnen worden) gaapt een gat, de afgrond van alle mogelijkheden waarvoor ik mij geplaatst zie. Aan zichzelf overgelaten probeert de mens ofwel dit gat te negeren of hij draait in een kringetje rond en is overgeleverd aan de angst en de leegte. Leegte heeft dus ook bij Kierkegaard iets te maken met gebrek aan oriëntatie en richting (Kierkegaard, 1849).

Heidegger (1927) radicaliseert deze analyse door te stellen dat de mogelijkheid waar de mens zich primair toe dient te verhouden de dood is, de ‘mogelijkheid van de eigen bestaansonmogelijkheid’. Mens-zijn ontwikkelt zich tegen de achtergrond van deze ultieme bestaans(on)mogelijkheid.

In Sartre’s vrijheidsanalyse treffen we een soortgelijke structuur aan, zij het met een duidelijk ander accent. Vrijheid wordt ook bij Sartre in zekere zin verstaan vanuit een niets, een bestaansonmogelijkheid, maar dan nu opgevat als de onmogelijkheid om onder de vrijheid uit te komen. De mens is gedoemd vrij te zijn en is niet in staat met zichzelf samen te vallen. Mensen kunnen keuzes ten principale nooit ontlopen. Ze zijn met huid en haar aan de feitelijkheid van hun lichaam gebonden, toch kunnen ze niet met dit lichaam samenvallen. Dit noodzakelijkerwijs niet-met-zichzelf-kunnen-samenvallen duidt Sartre aan met de term negatie. Vrijheid betekent negatie, negatie van al het bestaande. Vrijheid is ten diepste nee-zeggen. De walging, Sartre’s beroemde aanduiding van het bestaan, is de vergeefse poging om aan deze negatie, en dus aan de vrijheid, te ontsnappen (Sartre, 1943).

Het is vooral in het postmoderne denken dat deze negatie, het negatieve of het gat in het zich tot zichzelf verhouden wordt opgevat als leegte. De leegte is een afwezigheid van het object (Lacan). Menswording en individuatie geschieden vanuit het fantasma dat de leegte – opgevat als afwezigheid van het object – vult. Bij Lacan is deze afwezigheid zo fundamenteel dat hij kan stellen dat het fantasma voorafgaat aan de realiteit. Realiteit is verbonden met taal en symboolvorming.

Heel andere accenten treffen we bij Charles Taylor (1989), die enerzijds de naaktheid en leegte van het ‘moderne’ zelf benadrukt, maar anderzijds plaats inruimt voor de notie authenticiteit, opgevat als de resultante van erkenning door de ander. Het (post)moderne zelf is het zelf dat zich verschuilt achter zijn rollen en functies. Het is een kaal en ontworteld zelf, zonder antwoord op diepere bestaansvragen en zonder contact met de spirituele bronnen die onze cultuur hebben gevoed.

Samenvattend is leegte, zoals die in de 20e-eeuwse filosofie wordt geanalyseerd, uitdrukking van onverbondenheid en richtingloosheid (Glas, 1999). Die onverbondenheid heeft zowel een structureel als een existentieel karakter: structureel omdat ze geen individueel probleem is, maar de uitdrukking van een tijdsgewricht, existentieel omdat deze onverbondenheid de verhouding tot onszelf diepgaand bepaalt.

Voor de praktijk zijn vooral de volgende drie punten van belang. Allereerst is het goed zich te af te vragen of de term leegte primair in een beschrijvende dan wel in een interpreterende zin wordt gebruikt. Soms zijn die twee moeilijk uit elkaar te houden. Toch is het dienstig dit te proberen, omdat de vlag in de praktijk een heel verschillende lading kan dekken. Dat geldt zowel voor de patiënt als voor de clinicus. Clinici lijken soms slechts een bepaalde ervaring te beschrijven. In wezen blijken zij toch soms een bepaald theoretisch kader (bijvoorbeeld het psychodynamische kader) te veronderstellen. Patiënten hebben vaak allerlei voorlichtingsmateriaal gelezen of zijn eerder in behandeling geweest en hebben zich een bepaald jargon eigen gemaakt. Protoprofessionalisering maakt de reconstructie van de primaire ervaring niet altijd makkelijker.

Het tweede punt is dat de leegte niet hoeft te leiden tot therapeutisch nihilisme. Een van de paradoxale aspecten van de leegte waar we op gestuit zijn, is het feit dat men last kan hebben van leegte. Hoe kan dat als het innerlijk geheel leeg zou zijn? Een andere paradox is dat men zich leeg kan voelen en toch een ‘vol hoofd’ kan hebben. In de psychodynamische benadering kan leegte het resultaat zijn van de werking van afweermechanismes (splijting met name). Deze afweer heeft een dynamische betekenis en kan soms ook verminderen of verdwijnen. Leegte heeft ook niet altijd een negatieve betekenis. In het therapeutische proces kan de rouw over een verloren ideaal of de afwezigheid van de ander leiden tot gevoelens van leegte. Maar deze leegte is ook vaak de voorbode van nieuwe groei en van het hernieuwd vinden van eigenheid en koers.

Het derde punt is de andere status van de existentiële vorm van leegte: deze is noch louter subjectief, noch louter objectief, maar omvat deze twee en kan het best worden getypeerd als een macht die zich primair manifesteert in de ik-zelfrelatie. Leegte als macht hoeft niet permanent te leiden tot gevoelens van leegte. Eigenlijk staat in het ‘lege bestaan’ alle voelen en denken in het teken van de leegte. Leegte in deze existentiële zin is diffuser, misschien ook veel moeilijker tot voorwerp van therapeutische bemoeienis te maken, maar daarom niet minder belangrijk om op z’n minst te signaleren en waar mogelijk te onderzoeken.