In de psychotherapiepraktijk spelen opdrachten die partners buiten de therapiekamer moeten uitvoeren een belangrijke rol. Deze opdrachten, vaak ook aangeduid met de term ‘huiswerk’, zijn voor vele partnerrelatietherapeuten niet weg te denken uit hun behandelingsplan. Dit onderzoek werd opgezet om een eerste inventarisering te maken van het gebruik ervan. De opdrachten waarop dit onderzoek betrekking heeft, zijn de expliciete afspraken van de therapeut met het koppel. De indirectere benaderingswijze, waarbij bepaalde gedragingen door de therapeut slechts vaag gesuggereerd worden, werd niet in dit onderzoek betrokken.

Over opdrachten is een bijna onuitputtelijke hoeveelheid artikelen en boeken verschenen, maar nergens wordt melding gemaakt van hoe vaak deze opdrachten in de therapeutische praktijk gebruikt worden. De verschillende soorten opdrachten worden bovendien zelden of nooit in eenzelfde onderzoek betrokken en met elkaar vergeleken. Daarenboven wordt er slechts sporadisch aandacht geschonken aan hoe de partners tegenover de gegeven opdracht stonden en aan de mate waarin de opdracht werd vervuld. Ook is weinig bekend over het effect van de opdrachten. Dit onderzoek wil een eerste aanzet zijn om deze leemtes enigszins op te vullen.

In de literatuur worden vaak twee soorten opdrachten onderscheiden: de congruente en de paradoxale opdrachten. Congruente opdrachten omvatten een zeer brede waaier van opdrachten. Alle opdrachten die op een openlijke manier stapsgewijze gedragsveranderingen trachten te bewerkstelligen, zijn onder deze noemer te brengen. Het aantrekkelijke van de congruente werkwijze is dat ze het probleemoplossend vermogen van de paren vergroot, zodat bij nieuwe moeilijkheden de aangeleerde strategieën opnieuw gebruikt kunnen worden. Ter illustratie een greep uit de congruente opdrachten die in ons empirisch onderzoek werden geregistreerd:

Een echtpaar meldt zich aan met seksuele problemen: mevrouw is seksueel erg geremd, meneer heeft last van erectieproblemen. Aan het paar wordt onder meer een algemene streeloefening opgedragen: ze dienen elkaars lichaam te strelen met uitzondering van de genitale zones. De volgende sessie rapporteert de man dat hij de oefening als zeer relaxerend ervaren heeft, de vrouw had echter meer moeite om zich volledig te ontspannen.

Bij een ouder echtpaar ontstonden na de pensionering van de vrouw heel wat moeilijkheden. Het echtpaar raakte verwikkeld in een ernstige machtsstrijd, ze bevochten elkaars terrein. Om op een andere manier met elkaar te leren spreken gaf de therapeut de volgende opdracht: mevrouw moest rechtstreeks tot haar echtgenoot spreken, zonder veronderstellingen en invullingen. In zijn antwoorden moest meneer zich tot de kern van de zaken beperken, uitweidingen waren verboden.

Na de geboorte van het tweede kind eiste het vele werk de vrouw helemaal op, zodat ze nauwelijks nog tijd en aandacht had voor haar partner. Een jaar na de bevalling komt het paar in therapie met als aanmeldingsklacht het ontbreken van seksueel verlangen bij de vrouw. Om de vrouw bewust te maken van het feit dat het drukke leven haar eigen noden en verlangens volledig verdrong, werd haar opgedragen te registreren hoeveel uren ze in de komende week per nacht sliep en hoeveel tijd ze louter aan zichzelf besteedde. Mevrouw gaf aan dat ze erg veel geleerd had uit deze opdracht. Ze besefte namelijk hoe haar seksuele disfunctie samenhing met allerlei externe factoren. Nadien werd aan het echtpaar de opdracht gegeven om wekelijks één avond zonder de kinderen door te brengen om meer tijd en ruimte te creëren voor elkaar als partners.

De paradoxale opdracht doet de cliënt het problematische gedrag opzettelijk stellen (Haley, 1977; Van Dyck, 1980), met de rationale dat het probleemgedrag zijn functie door een veranderde context zal verliezen wanneer de opdracht wordt uitgevoerd en dat het probleemgedrag verdwijnt wanneer de opdracht niet wordt vervuld. Aangezien deze opdrachten gedrag voorschrijven dat tegengesteld lijkt aan de doelen van therapie dient men extra aandacht en zorg te besteden aan de inkleding en motivering van de opdracht (Watzlawick, Weakland & Fisch, 1974). Bovendien is bij deze opdrachten toch enige voorzichtigheid geboden, daar het letterlijk opnemen van de paradox kan leiden tot heilloze escalaties van het probleemgedrag (De Haan, 1992; Lange, 1994). Een voorbeeld uit ons onderzoek:

Een echtpaar wenst te werken aan de verbetering van hun relatie: de man heeft enkele buitenechtelijke relaties achter de rug en er is sprake van seksuele problemen. Uit angst dat haar man niet meer van haar houdt en haar zal verlaten, vraagt mevrouw tot grote ergernis van haar man steeds weer of hij nog van haar houdt. De therapeut besluit de volgende opdracht aan het echtpaar mee te geven: op vaste tijdstippen moet mevrouw aan haar echtgenoot vragen of hij nog van haar houdt. De man moet er nauwlettend op toezien dat zij haar opdracht correct uitvoert. Deze paradoxale opdracht bereikte het verhoopte resultaat: mevrouw zag in dat ze haar man te vaak om bevestiging vroeg. Zij slaagde er zelfs in de frequentie te verminderen.

Deze tweedeling van opdrachten, congruent versus paradoxaal, volstaat naar onze mening niet om alle soorten opdrachten onder te brengen. Hiervoor dienen nog drie extra categorieën onderscheiden te worden, namelijk de rituele opdrachten, de zware-lastopdrachten en de verrassende opdrachten. Rituele opdrachten zijn voorgeschreven symbolische handelingen die op een bepaalde manier en in een bepaalde volgorde, eventueel vergezeld van verbale formules, uitgevoerd moeten worden (Van der Hart, 1978). Het zijn krachtige interventies, die een grote creatieve inspanning van de therapeut vergen en die een niet te onderschatten inzet van de cliënten eisen. Rituele opdrachten zijn erg bruikbaar en zinvol wanneer afscheid nemen van personen of voorbije situaties niet vlot verloopt, wanneer cliënten het moeilijk hebben met de overgang naar een nieuwe levensfase of wanneer inadequate interactiepatronen doorbroken moeten worden. Het volgende voorbeeld illustreert hoe een therapeut een succesvol ritueel ontwierp rond een door het koppel eerder ingebrachte metafoor (Imber-Black, 1988):

Sara en Carl komen in therapie om hun relatie nog een laatste kans te geven. Ze zijn reeds 22 jaar gehuwd en zijn op het moment gekomen dat hun kinderen het huis beginnen te verlaten. De toon van de eerste gesprekken is erg venijnig en vol bitterheid. Wanneer de therapeut vraagt om hun huwelijk in betere tijden eens te beschrijven geven beiden aan dat het nooit goed geweest is. Nadat ze over elkaar hun gal gespuwd hebben, merkt Sara op een bepaald moment op: ‘Zoals je ziet, hebben we een hele rivier vol met rancunes’. Na enkele sessies geeft de therapeut hun de opdracht om voor de volgende afspraak enkele voorwerpen mee te brengen die de nog steeds knagende rancunes uit het verleden symboliseren. Deze voorwerpen worden tijdens de volgende sessie uitgebreid besproken en na een tijdje geeft de therapeut hun de instructie te overdenken van welke symbolen (rancunes) zij reeds afstand kunnen nemen en welke zij voorgoed achter zich kunnen laten. De therapeut besluit vervolgens gebruik te maken van Sara's beeldspraak van de rivier. Hij stelt voor dat ze, wanneer ze er beiden klaar voor zijn, naar een rivier gaan en er samen de gesymboliseerde rancunes in werpen om ze zo te laten wegstromen. Enkele weken later melden ze dat ze samen naar een stroompje in de buurt zijn geweest en er hun voorwerpen in hebben laten wegdrijven. Hun verleden ligt nu achter hen en er kan aan de toekomst gewerkt worden.

Bij de zware-lastopdrachten is de beproeving die wordt opgelegd even zwaar of zwaarder dan het opgeven van het probleemgedrag zelf (Haley, 1984). De cliënten staan dan voor de keuze: de moeilijke opdracht uitvoeren of het probleemgedrag opgeven. De therapeut moet er echter steeds van overtuigd zijn dat de opdracht in principe uitvoerbaar is. Tevens dient hij ervoor te zorgen dat de opdracht, als ze uitgevoerd wordt, een therapeutisch effect heeft en op geen enkele manier de cliënten of anderen kan schaden. Een voorbeeld waarbij de ‘dreiging’ van de zware last al voldoende was om verbetering in de relatie te bewerkstelligen (Whitaker, vermeld in Van der Hart, 1977):

Een echtpaar meldt zich aan voor relatietherapie; beiden zijn met medeweten van de ander een verhouding buiten het huwelijk aangegaan. Het koppel heeft zichzelf zes maanden de tijd gegeven om de eigen relatie te verhelderen voordat over een echtscheiding beslist zal worden. De cotherapeuten verzoeken 24 uur uitstel om een aanpak te bedenken. De volgende dag stellen zij aan het koppel twee mogelijke behandelingswijzen voor. De eerste is een partnerrelatietherapie met een contract waarin staat dat man en vrouw gedurende de therapie noch seksueel contact met elkaar, noch met de buitenechtelijke partners zullen hebben. De andere methode bestaat erin dat man en vrouw hun vriendin en vriend alsmede hun respectieve echtgenoten meebrengen naar therapie, zodat er met de zes personen kan worden gewerkt. Beide behandelingswijzen worden door het koppel afgewezen. Wat er van hen gevraagd werd, was té zwaar. In een brief zes weken later laat het paar weten dat ze de hulp van de therapeuten op prijs gesteld hebben; het gaat nu veel beter met hen.

Ten slotte de verrassende opdrachten. Deze opdrachten hebben, in tegenstelling tot de voorgaande opdrachten, geen typische kenmerken of elementen waaruit ze opgebouwd moeten worden; het enige kenmerk dat ze gemeenschappelijk hebben, is het feit dat ze unieke en creatieve vondsten zijn die voor de cliënten totaal niet te voorspellen of af te leiden zijn uit het verloop van de therapie (Vansteenwegen, 1996). In het verrassingseffect van deze opdrachten schuilt heel wat kracht. We ontlenen een voorbeeld aan Milton Erickson, een meester in het ontwerpen van unieke opdrachten (Van Dyck, 1989):

Een echtpaar dat volledig uit elkaar gegroeid was, kwam in therapie bij Erickson. Beiden waren hiervoor reeds jaren in individuele psychotherapie bij dezelfde analyticus. Na een kort gesprek legde Erickson hun de volgende taak op. Meneer, zelf psychiater, diende een rots in de woestijn te beklimmen en moest daar 3 uur over doen. Zijn vrouw kreeg de opdracht drie uur in een botanische tuin door te brengen. Zonder het doel van deze taken uit te leggen, stuurde hij hen op pad. De volgende dag moesten ze bij Erickson verslag uitbrengen. De man vertelde dat hij de mooiste ervaring van zijn leven had gehad. De vrouw van haar kant vertelde dat ze de saaiste uren van haar leven had beleefd. Zonder verder commentaar gaf Erickson aan beiden een nieuwe opdracht. De vrouw zou nu de rots in de woestijn beklimmen en de man moest de botanische tuin bezoeken. Hun verslag de volgende dag leverde dezelfde tegenstelling op: meneer had het fantastisch gevonden om al die verschillende woestijnplanten te zien; mevrouw had die ‘verdomde rotberg’ beklommen terwijl ze op zichzelf en op Erickson had lopen schelden. Erickson vroeg hun vervolgens om zelf een taak te kiezen en gescheiden uit te voeren. De man ging opnieuw naar de botanische tuin en genoot voor een tweede maal. De vrouw had tot haar eigen verbazing besloten om de woestijnrots nog eens te beklimmen. Terwijl ze dat deed schold ze nog heviger dan de eerste keer. Erickson reageerde hierop met de mededeling dat de echtpaartherapie voltooid was en dat ze naar huis mochten terugkeren. Na enkele dagen werd Erickson opgebeld door het echtpaar. Nadat zij thuisgekomen waren, hadden ze elk apart een autorit gemaakt om hun verwarde gedachten op een rijtje te zetten. Beiden hadden afzonderlijk besloten hun individuele psychoanalyse stop te zetten. Mevrouw was bovendien tot de conclusie gekomen dat het beter was om echtscheiding aan te vragen.

Erickson creëerde op deze wijze zo'n grote verwarring dat de echtelieden gedwongen werden hun problematiek op een andere manier te bekijken. In plaats van op een rationele manier de zin of onzin van hun huwelijksrelatie te bespreken organiseerde Erickson een aantal ervaringen van waaruit ze hun eigen conclusies moesten trekken. Op deze manier werd bij hen de optie van een echtscheiding geïntroduceerd zonder dat er ook maar iets opgedrongen werd.

Opdrachten geven in partnerrelatietherapie blijkt in deze steekproef van Vlaamse therapeuten een veel gebruikte techniek te zijn: in bijna de helft van de sessies werden opdrachten aan de koppels meegegeven. Het feit dat de therapeuten die aan het onderzoek meewerkten na elke sessie geconfronteerd werden met de vraag of ze al dan niet opdrachten hadden gegeven, kan mogelijk geleid hebben tot een frequenter gebruik van opdrachten in therapie. Een lichte overschatting van het gebruik van opdrachten kan dan ook niet volledig uitgesloten worden.

Over het algemeen staan de koppels volgens hun therapeuten tussen ‘eerder positief’ en ‘positief’ tegenover de gegeven opdrachten en worden ze gemiddeld genomen ‘iets meer dan de helft’ uitgevoerd. Het resultaat van de opdrachten beschrijven de therapeuten gemiddeld als ‘eerder succesvol’. Man en vrouw verschillen in het algemeen niet van elkaar in hun houding tegenover de opdrachten en de ‘opvolging’ ervan. Verder blijkt nog dat de houding tegenover de opdrachten positief correleert met de opvolging ervan en dat de opvolging een betekenisvol verband heeft met het resultaat van de opdracht. Men mag hierbij echter niet uit het oog verliezen dat in dit onderzoek enkel de therapeuten bevraagd werden. Niet uit te sluiten is uiteraard dat de betrokkenheid van de therapeut bij de behandeling de beoordelingen beïnvloed heeft.

Voor de praktijk zijn uit deze onderzoeksresultaten toch wel belangrijke conclusies te trekken. Gezien het positieve verband tussen de houding en de opvolging van de opdrachten zou het nuttig kunnen zijn om in therapie meer aandacht en tijd te besteden aan het ‘verkopen’ van de opdracht. Dit zou echter verder onderzocht moeten worden. Nu bovendien blijkt dat opdrachten die gemiddeld slechts voor de helft worden opgevolgd reeds een ‘eerder succesvol’ resultaat opleveren, lijkt het zeker gerechtvaardigd om ook meer aandacht te schenken aan een betere opvolging van de opdracht.

Uit het onderzoek blijkt dat 90% van de gebruikte opdrachten congruente opdrachten zijn. Enerzijds was een groot aantal congruente opdrachten vanuit de literatuur te verwachten. Veel auteurs zijn het erover eens dat men in therapie vaak als eerste de congruente weg dient te bewandelen (Vansteenwegen, 1995). Tevens zijn zeer veel opdrachten onder deze noemer te brengen en worden ze, wegens hun stap-voor-stapkarakter, in een therapie vaak herhaalde malen aan dezelfde cliënten gegeven. Het feit dat de congruente manier van werken het probleemoplossend vermogen van de cliënten vergroot, maakt deze opdrachten bovendien extra aantrekkelijk. Anderzijds is het zeer kleine aantal andere opdrachten verwonderlijk. Gezien de zeer uitgebreide literatuur over paradoxen vermoedden wij dat het geven van paradoxale opdrachten een belangrijke en veel gebruikte techniek in het therapeutische veld zou zijn. De praktijk leerde echter anders. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat paradoxale opdrachten door hun aard vaak slechts eenmalig aangewend kunnen worden, dit in tegenstelling tot congruente opdrachten. De kleine hoeveelheid verrassende opdrachten valt eveneens op. Omdat deze opdrachten een aanzienlijke creatieve inspanning van de therapeut vergen, was het enigszins te verwachten dat deze opdrachten niet frequent geregistreerd zouden worden. Het is evenmin verbazingwekkend dat in het onderzoek geen enkele zware-lastopdracht werd geregistreerd. Uit de literatuurstudie blijkt immers dat deze opdrachten vooral bij ‘van therapie verzadigde cliënten’ zijn geïndiceerd en bovendien slechts gebruikt dienen te worden wanneer andere strategieën niets hebben opgeleverd (Lange, 1977; Van Dyck, 1977; Van der Hart, 1977).

Verder blijkt dat 41% van de gegeven opdrachten seksuele opdrachten betreft: paren met een seksuele problematiek krijgen namelijk beduidend meer opdrachten opgelegd dan de anderen. Zowel de man als de vrouw staat significant positiever tegenover deze seksuele opdrachten, volgt deze ook beter op en boekt betere resultaten dan bij niet-seksuele opdrachten. Tegenover de niet-seksuele opdrachten staat de vrouw positiever dan de man.

De therapeuten richtten de opdrachten meestal tot beide partners. Wanneer zij echter een individuele opdracht gebruikten, was deze bijna altijd voor de vrouw bestemd. Bovendien hadden deze individuele opdrachten voor de vrouw vaak betrekking op seksuele problemen. In concreto ging het hierbij vooral om ontspanningsoefeningen en oefeningen om controle te verwerven over de schedespieren met behulp van ‘stiften’. Vrouwen met een seksuele disfunctie kregen van de therapeuten dus vaak individuele opdrachten, terwijl de man met een seksuele disfunctie zelden een opdracht kreeg die hij alleen moest uitvoeren. Opvallend is nog dat het resultaat van de opdrachten die de vrouw alleen heeft uitgevoerd significant positiever werd beoordeeld dan het resultaat van de opdrachten die door beiden of door de man alleen werden volbracht.

Van de 93 paren heeft eenderde deel de therapie na gemiddeld de vijfde sessie vroegtijdig afgebroken. Deze paren die niet meer naar therapie wensten te komen, hebben op geen enkel vlak vooruitgang geboekt. De koppels van de afgesloten therapieën zijn daarentegen wel duidelijk verbeterd op het vlak van de ‘relatie globaal’, de communicatie, de seksualiteit, de gevoelens van de man en de gevoelens van de vrouw. Bovendien bleken de cliënten op al deze variabelen in dezelfde mate verbeterd te zijn. Ook hier mag men niet uit het oog verliezen dat de eindbeoordelingen enkel door de therapeuten werden gegeven, wat waarschijnlijk in een groter verschil resulteert in de beoordeling tussen de afgebroken en de afgesloten therapieën dan wanneer het oordeel van de betreffende cliënten gevraagd zou zijn. Voor een derde groep koppels liep de behandeling nog verder na afsluiting van het onderzoek. Deze echtparen hadden ook reeds significante vooruitgang geboekt op de vijf aspecten van de partnerrelatie.

De mate waarin het koppel gedurende de therapie verbetert op de aspecten relatie globaal, communicatie, seksualiteit en gevoelens van de vrouw hangt samen met het ‘resultaat’ van de opdrachten die zij kregen. Een gemiddeld goed resultaat van de opdrachten voorspelt met andere woorden een goed eindresultaat van de therapie. Het ‘aantal gegeven opdrachten’ per therapie blijkt enkel een positief verband te houden met de gevoelens van de vrouw. Bovendien doen de koppels die in elke sessie een opdracht krijgen het niet beter dan de andere koppels en evolueren de paren die geen enkele opdracht opgelegd krijgen niet minder goed dan koppels die ten minste één opdracht dienden uit te voeren. In partnerrelatietherapie gaat het dan ook niet zozeer om de kwantiteit van de opdrachten als wel om de kwaliteit ervan.