Zoals hoger reeds aangegeven, vertrekt Rogers van de idee dat het kind, net zoals alle andere levende wezens, beschikt over een inherent motivationeel systeem – de actualisatietendens – waarvan zijn gedragingen doordrongen zijn. Dit betekent dat elk gedrag een doelgerichte poging is om zichzelf te actualiseren. Nauw samenhangend met deze actualisatietendens beschikt het kind tevens over een inherent regulatorisch systeem waardoor het motivationeel systeem optimaal kan functioneren. In A modern approach to the valuing process (1969a) stelt Rogers dat de mens, bij de aanvang, een duidelijke waardebenadering heeft: hij verkiest sommige dingen en ervaringen, en verwerpt andere (p. 242). Dit aangeboren beoordelingsvermogen omschrijft Rogers (1959) in meer dynamische termen als ‘het organismische waarderingsproces’. Het betreft een proces waarbij het organisme voortdurend de juistheid of onjuistheid van zijn doen en laten afweegt met de actualisatietendens als criterium; op die manier zorgt het organisme ervoor dat het op het goede spoor blijft om aan zijn motivationele behoeften te voldoen. Ervaringen die het organisme in stand houden of versterken, worden positief gevaloriseerd en opgezocht; ervaringen die hieraan afbreuk doen, worden negatief geëvalueerd en vermeden. Het organismische waarderingsproces is met andere woorden de ultieme regulator van het menselijk functioneren; hoe dit regulatorisch proces precies werkt, blijft echter in de theorie van Rogers onopgehelderd (Greenberg & Van Balen, 1998).

Volgens Rogers ligt de bron of de locus van evaluatie bijgevolg in het kind zelf. Hierbij is de band tussen ‘ik ervaar’ en ‘ik hou ervan’ of ‘ik hou er niet van’ zeer nauw (1951c). Beide processen, de ervaring en de toekenning van waarde, gaan hand in hand en het kind heeft weinig twijfels over zijn eigen beoordelingsvermogen. In A modern approach to the valuing process(1969a) zegt Rogers hierover schertsend: ‘Hij [het kind] zou lachen met onze bekommernis rond waarden, als hij het zou kunnen begrijpen. Hoe zou iemand er niet in slagen te weten wat hij mag en niet mag, wat goed is voor hem of wat niet?’ (p. 243).

Naast de gerichtheid op zelfactualisatie heeft het kind ook behoefte aan bevestiging en waardering. Deze behoefte kan de actualiseringstendens zelfs verdringen; het individu kan verknochter geraken aan de (voorwaardelijke) waardering van anderen dan aan ervaringen die als positief worden gevaloriseerd voor de zelfactualisatie. Anders gesteld: het kind wil liefde en heeft nood aan bevestiging en waardering; om die bevestiging en waardering te bekomen of te behouden zal het kind de locus van evaluatie die aanvankelijk in zichzelf lag, verplaatsen naar anderen. Het kind laat zich in zijn gedrag niet langer leiden door de mate waarin een ervaring het organisme in stand houdt of versterkt, maar door de kans dat het bevestiging en waardering van anderen zal ontvangen. Na verloop van tijd zal het kind, ook in afwezigheid van deze anderen, zichzelf en zijn gedrag gaan waarderen zoals zij destijds hebben gedaan. Het kind verliest met andere woorden het contact met het eigen organismische waarderingsproces en zal een fundamenteel wantrouwen ontwikkelen in de eigen ervaring als leidraad voor zijn gedrag (Rogers, 1969a). Hierdoor zullen bepaalde gedragingen positief worden geëvalueerd die organismisch als onbevredigend worden ervaren, terwijl andere gedragingen die het organisme juist in stand houden of versterken, als negatief zullen worden beoordeeld. Het kind gedraagt zich dus niet langer naar wat het binnenin gewaarwordt, maar naar hetgeen van buitenaf is opgelegd. Dit wordt door Rogers benoemd als living in terms of introjected values or conditions of worth.

Precies omdat deze waardecondities niet voortvloeien uit de eigen beleving zal het kind, zonder dat het dit evenwel beseft, de waardecondities verkeerdelijk beleven alsof ze voortvloeien uit de eigen sensorische en viscerale gewaarwording (Rogers, 1951c). Hierdoor zal het zich op een rigide, verstarde manier aan deze waardecondities vastklampen en niet langer flexibel kunnen inspelen op de specifieke situatie (Rogers, 1969a). Een dergelijke rigide waardebenadering, die niet geworteld is in de organismische beleving, draagt de kiemen van het volwassen disfunctioneren in zich: men vervreemdt van zichzelf en weet niet langer wie men is of wat men werkelijk wil (Rogers, 1951c).

Aanvankelijk beschouwde Rogers deze innerlijke verdeeldheid tussen de geïntrojecteerde waarden en de organismische ervaring als een natuurlijk en noodzakelijk, zij het tragisch feit in de menselijke ontwikkeling. Naderhand kwam hij daarvan terug en stelde dat de vervreemding van onze organismische wijsheid aangeleerd is, vooral in de westerse cultuur: ‘Individuen worden cultureel geconditioneerd, beloond, bekrachtigd voor gedragingen die in feite perverteringen zijn van het natuurlijke richtinggevoel van de unitaire actualisatietendens’ (Rogers, 1963a, pp. 20-21). Volgens Rogers zijn opvoeding, onderwijs, werk en samenleving zodanig doordrongen van de opvatting dat het individu door externe dwang in het gareel gehouden moet worden, dat men gedwongen wordt zich op te splitsen in een cultureel en een organismisch gedetermineerd gedeelte (Eisenga & Wijngaarden, 1991). De vraag die zich dan ook opdringt, is of Rogers het voor de natuurlijke integriteit van het individu vanzelfsprekend als nefast beschouwt dat het opgroeit in aanwezigheid van anderen en beïnvloed wordt door andermans waarden en normen.

Rogers wekt de indruk dat hij de introjectie van waarden en normen zonder meer schadelijk acht voor de persoonlijke groei van het individu. Gelooft hij dan niet in de mogelijkheid dat andermans waarden en normen ook op een ‘egosyntone’ manier kunnen worden overgenomen, zonder strijdig te zijn met de organismische ervaring? En hoe stelt hij zich dan de ideale opvoeding voor? In de uiteenzetting van Rogers uit 1951 (Rogers, 1951c) vinden we, althans gedeeltelijk, een antwoord: als het kind zich altijd bevestigd voelt en als zijn gevoelens altijd aanvaard worden – ofschoon bepaalde gedragingen niet worden toegelaten –, dan zal het geen waardecondities ontwikkelen en dan zal er geen vertekening of ontkenning zijn van zijn ervaringen. Rogers illustreert dit met het voorbeeld van een kind dat zijn kleine broertje slaat omdat het hem zijn speelgoed afneemt. Volgens Rogers zijn er twee manieren om aan het kind duidelijk te maken dat zulk gedrag niet aanvaardbaar is. Vaak gebeurt dit op een manier waardoor het zelf van het kind wordt bedreigd. Uitspraken als ‘foei, stouterik’, ‘jij bent niet lief’, ‘nu wil ik je niet meer zien’ veroordelen niet enkel het gedrag, maar ook het zelf van het kind; ze hebben betrekking op wie het kind is. Dergelijke uitspraken – uitingen van wat Rogers ‘voorwaardelijke liefde’ noemt – vormen een ernstige bedreiging voor de zelfstructuur van het kind; er ontstaat een conflict tussen enerzijds de eigen beleving – zijn broertje slaan geeft hem een bevredigend gevoel – en anderzijds de regels en normen van de ouders. Om zich te vergewissen van de liefde van zijn ouders kan het kind dit conflict enkel oplossen door afstand te doen van zijn eigen beleving. Ofwel ontkent het de bevredigende gevoelens die gepaard gaan met het gedrag, ofwel vertekent het ze: ‘dit gedrag is niet bevredigend’. De ervaringen van het kind worden vanaf nu bekeken door de bril van de ouders en het kind verliest het contact met zijn organismische waarderingsproces.

Volgens Rogers bestaat er ook een manier om grenzen te stellen aan het gedrag van een kind zonder diens integriteit aan te tasten. Ouders die in staat zijn om (1) het kind ten volle te aanvaarden, en om (2) de gevoelens van bevrediging die het kind ervaart en tezelfdertijd (3) hun eigen gevoelens, die zeggen dat het desbetreffende gedrag onaanvaardbaar is in de familie, te aanvaarden, creëren voor het kind een situatie waarin het vrij is om alles te voelen wat in hem leeft; het kind ervaart dat zijn ouders zijn gedrag niet goedkeuren maar toch van hem blijven houden. Hierdoor zal het kind alle elementen in de situatie nauwgezet en bewust tegen elkaar kunnen afwegen: de intensiteit van zijn agressieve gevoelens, de intensiteit van het bevredigende gevoel wanneer het zijn broertje slaat, maar ook het bevredigende gevoel wanneer het zijn ouders pleziert. Het gedrag dat hier uiteindelijk uit voortvloeit, zal bepaald zijn door een gezond, geïntegreerd zelf dat de ervaring niet vervormt of ontkent.

De opvattingen van Rogers over de ideale opvoeding zijn wellicht gevoed door het anti-autoritaire klimaat dat in de jaren '50 ontkiemde en een decennium later tot volle bloei kwam. Zo oppert hij bijvoorbeeld in A modern approach to the valuing process dat de rigide, absolute visies op waarden en normen stammen uit een ver verleden en hem ‘anachronistisch’ lijken (1969a, p. 240). Ook zijn eigen opvoeding heeft de ideeën van Rogers vermoedelijk gekleurd. Hij groeide, naar eigen zeggen, op in een gezin dat gekenmerkt werd door een strenge religieuze en ethische sfeer die geen compromissen kende (1961b, p. 5). Zijn theorie lijkt in die zin een aanklacht tegen elke vorm van externe controle of dwang die de eigen beleving fnuikt; de nefaste gevolgen hiervan heeft hij aan den lijve kunnen ervaren (Farber, Brink & Raskin, 1996).

Rogers beschouwt de gewetensfunctie van de meeste volwassenen als rigide, onduidelijk en inefficiënt omdat deze niet verankerd is in de directe ervaring. Hij stelt onomwonden dat de meeste volwassenen hun gewetensfunctie aan anderen ontlenen en handelen volgens waarden en normen die door anderen zijn opgelegd (1969a). Dat betekent niet altijd dat men handelt in overeenstemming met de opvattingen van anderen; men kan er namelijk ook naar streven zodanig te handelen dat men tegen de verwachtingen van anderen ingaat (1969a, p. 103). Ook in dat geval echter handelt men, aldus Rogers, op basis van de verwachtingen van anderen en de gevolgen zijn even nefast: men verliest het contact met de potentiële wijsheid van het eigen functioneren en men heeft niet langer vertrouwen in zichzelf (1969a).

Het gegeven dat het natuurlijke beoordelingsvermogen van de meesten onder ons ‘onteigend’ is, maakt ons bijzonder kwetsbaar in onze waardeovertuigingen; wanneer hieraan getornd wordt, zullen we er dan ook op een halsstarrige manier aan vasthouden. Dit impliceert bovendien dat onze waarden vanuit onze onmiddellijke ervaring niet corrigeerbaar en daardoor vaak contradictorisch zijn: ‘we discussiëren koelbloedig over de mogelijkheid om een waterstofbom te laten vallen op een land dat we beschouwen als onze vijand, maar worden tot tranen toe bewogen wanneer we de krantenkoppen zien over het lijden van één klein kind’ (Rogers, 1969a, p. 246).

Rogers lijkt dus niet fundamenteel gekant tegen waarden en normen op zichzelf; hij erkent het belang ervan, maar hij trekt van leer tegen de manier waarop ze doorgaans worden aangewend: als rigide, vaststaande gedragscodes die niet zijn getoetst aan het eigen aanvoelen van de situatie. Tussen de regels kunnen we lezen dat Rogers een onderscheid maakt tussen twee manieren van omgaan met waarden en normen: klakkeloos overnemen, introjectie uit nood aan positieve waardering enerzijds en assimilatie, verinnerlijking anderzijds. In dit laatste geval ligt de locus van evaluatie in de persoon zelf; zijn gewetensfunctie is gefundeerd op zijn eigen, directe ervaringen. Dit betekent dat andermans waarden en normen pas worden overgenomen nadat ze kritisch werden getoetst aan de eigen ervaring. Rogers pleit dus niet voor een verabsolutering van het eigen subjectieve, egocentrische aanvoelen, noch blijkt hij per definitie gekant tegen beïnvloeding van buitenaf, zoals door velen verkeerdelijk wordt verondersteld. Een gezonde gewetensfunctie is voor Rogers de basis waarop keuzes en beslissingen geënt zijn en houdt voor hem in een grotere ontvankelijkheid voor wat op dit moment is zowel in de persoon zelf als in de situatie (Van Balen, 1991, p. 142).

Doordat het zelfconcept vanuit de behoefte aan bevestiging en waardering mede wordt ingekleurd door waardecondities, die van anderen zijn overgenomen, kan niet alles wat nieuw te ervaren is zonder meer worden ervaren; het nieuw te ervarene moet door middel van afweermechanismen worden aangepast aan het deels heteronome zelfconcept, want dat moet intact blijven (Swildens, 1988, pp. 17-19). Rogers zegt hierover: ‘De vloeiende maar consistente organisatie die de structuur of het concept van het zelf is, laat geen indringing toe van percepties die ermee in strijd zijn. Het reageert zoals een stuk protoplasma wanneer een vreemd lichaam binnendringt: het tracht de ingang te blokkeren’ (1951c, p. 505). Ervaringen die consistent zijn met de waardecondities zullen accuraat worden gepercipieerd en gesymboliseerd; ervaringen, daarentegen, die ertegen indruisen zullen worden vervormd of, geheel of gedeeltelijk, worden ontkend om het zelfconcept in stand te houden. Ze zouden immers de behoefte aan bevestiging door belangrijke anderen fnuiken, als ze accuraat zouden worden gepercipieerd en geassimileerd (Greenberg & Van Balen, 1998). Hiermee gaat echter ook de oorspronkelijke eenheid tussen het zelf en de organismische beleving verloren; de persoonlijkheid is gefragmenteerd in een cultureel gedetermineerd gedeelte en een organismisch gedetermineerd gedeelte. Dit zorgt tevens voor een bifurcatie van de actualisatietendens in twee incompatibele gedragssystemen, met aan de ene kant gedragingen gericht op de actualisatie van het organisme en aan de andere kant gedragingen gericht op de actualisatie van het zelfconcept (Rogers, 1963a). Hierbij verliest het zelfconcept zijn flexibele, vloeiende en momentane karakter en degenereert het tot een rigide ik-vreemde structuur.

Wanneer de persoon zich bewust wordt van deze fragmentering doordat het afweergeschut niet meer doeltreffend werkt, zal het zelfconcept worden aangetast en vervalt de persoon in een toestand van desorganisatie. In een dergelijke toestand vechten het zelfconcept en de afgeweerde ervaringen om de heerschappij, met stress en inefficiëntie als aanhoudende kostprijs. Soms krijgen de afgeweerde ervaringen de bovenhand en soms komt het zelfconcept als winnaar uit de strijd, zij het gehavend. Rogers zegt hierover: ‘Het is nu een zelfconcept met als belangrijk thema “Ik ben een gek, inadequaat, onbetrouwbaar persoon die impulsen en krachten bezit die hij niet onder controle heeft.” Het is dus een zelf waar men weinig of geen vertrouwen in heeft’ (1959, p. 230).

Een dergelijk rigide zelfconcept, dat bijna volledig is opgebouwd uit waarden die zijn overgenomen van anderen, dat slechts een minimum aan accuraat gesymboliseerde ervaringen bevat en dat de directe organismische beoordeling van ervaringen naar de achtergrond verdringt, vormt de bakermat van de innerlijke criticus. De normen en regels waarvan dit rigide zelfconcept zich bedient, zijn namelijk overgenomen van anderen maar zodanig toegeëigend, dat men het contact met het eigen organismische aanvoelen heeft verloren. Hierdoor hebben ze een vast, statisch en absoluut karakter, dat niet geënt is op de specifieke situatie. Het geweten is met andere woorden verschraald tot een afzonderlijke normerende instantie die niet geworteld is in de eigen organismische bodem. Het is in feite dit proces dat later omschreven werd met de term ‘innerlijke criticus’. Een dergelijke normerende instantie saboteert onze innerlijke ontplooiing: wat we ‘aanvoelen’ druist vaak in tegen wat we ‘aannemen’, maar vermits aan dit laatste niet te tornen valt, moeten onze organismische belevingen beteugeld worden: ze zijn ‘slecht’, ‘verkeerd’, ‘verderfelijk’ enzovoort. Hierdoor zal ons zelfvertrouwen en zelfwaardegevoel steeds meer worden aangetast.

Rogers beschrijft in zijn artikel van 1959 een aantal gedragskenmerken die een persoon ‘in defensieve toestand’ typeren. Hij vat deze kenmerken samen onder de term intensionaliteit, ontleend aan de semantiek. Deze kenmerken zijn niet uitsluitend van toepassing op een rigide gewetensfunctie – hierop wordt in de geschriften van Rogers immers niet nader ingegaan – maar ze typeren rigiditeit in het algemeen. Toch kunnen ze naar onze mening worden geïnterpreteerd als proceskenmerken van de innerlijke criticus, die enkele decennia later explicieter worden geïdentificeerd; de rigiditeit heeft in dit geval betrekking op de wijze waarop men zichzelfpercipieert en evalueert. Een persoon die de realiteit – in casu zichzelf – percipieert op een intensionele manier, zo stelt Rogers, is geneigd ervaringen te vatten in absolute en onvoorwaardelijke termen, te overgeneraliseren, zich te laten domineren door concepten of overtuigingen, zijn reacties niet te verankeren in tijd en ruimte, feiten en evaluaties met elkaar te verwarren en de voorkeur te geven aan abstracties boven de toetssteen van de realiteit (1959, p. 205).

Daarnaast schetst Rogers in A process conception of psychotherapy (1961e) de karakteristieken van de opeenvolgende therapiestadia; het individu dat zich situeert in het eerste stadium, het stadium van verstardheid, gefixeerdheid, omschrijft hij als volgt. Het individu is zich niet of nauwelijks bewust van zijn innerlijke ervaringsstroom; hij construeert zijn ervaringen vanuit in het verleden gevormde belevingsschema's met een vaste, onveranderlijke en repetitieve structuur: zijn belevingswijze is ‘structuurgebonden’. Zijn manier van ervaren is veralgemenend, gepolariseerd en ongedifferentieerd; hij spreekt enkel over externe zaken, niet over zichzelf; zijn interne communicatie is geblokkeerd (pp. 132-133). Een dergelijke belevingsblokkade kan zeer verschillende ontstaansgronden hebben; vaak echter blijkt zij gerelateerd te zijn aan de problematiek van de innerlijke criticus.

Ten slotte kunnen een aantal kenmerken van de innerlijke criticus worden afgeleid ex positivo, vanuit hetgeen Rogers beschouwt als de waardebenadering van een gerijpt persoon. In A modern approach to the valuing process(1969a) beschrijft hij een aantal waarderichtingen die cliënten blijken in te slaan wanneer ze evolueren naar meer persoonlijke groei en maturiteit: weg van façades, weg van alles wat moet, niet langer willen beantwoorden aan de verwachtingen van anderen; in de richting van meer echtheid, zichzelf zijn, zichzelf vertrouwen en zijn eigen weg inslaan, zichzelf waarderen, in-proces-zijn, openheid voor de eigen innerlijke reacties en gevoelens en die van anderen, sensitiviteit voor en aanvaarding van anderen, en ten slotte: diepgaander, intiemere en waarachtiger interpersoonlijke relaties (pp. 253-254). De afwezigheid van deze waarderichtingen zou kenmerkend zijn voor – onder meer – een persoon met een sterke innerlijke criticus.

In The process of therapy (1951b) beschrijft Rogers welke veranderingen zich voltrekken in de zelfstructuur van de cliënt. Hij schetst hoe, in een atmosfeer van veiligheid, vertrouwen en aanvaarding, de vroegere, strakke zelfstructuur geleidelijk wordt ingeruild voor een lossere, meer doorlaatbare configuratie, die congruenter is met de innerlijke ervaringsstroom.

In Rogers' latere publicaties krijgt dit zelf een dynamischer karakter; het zelf wordt zelfproces en het in-proces-komen wordt gezien als het belangrijkste ingrediënt van therapie, eerder dan verandering van de zelfstructuur. ‘Te zijn wat men is,’ zo stelt Rogers (1961f), ‘betekent dat men volledig opgenomen is in het in-proces-zijn’ (p. 176). Rogers heeft dit proces gesitueerd en nauwkeurig beschreven aan de hand van een continuüm waarop zeven stadia te onderscheiden zijn (1961d). Dit continuüm loopt van een vaste toestand naar veranderlijkheid, van rigide structuur naar vloeiendheid, van stasis naar proces, met als eindpunt de volwaardig functionerende persoon, een theoretisch construct dat Rogers gebruikt om een persoon te omschrijven die een optimaal therapieproces heeft doorlopen. Het is theoretisch echter ook mogelijk om zich tot een volwaardig functionerende persoon te ontwikkelen dankzij een optimale opvoeding, waarin de persoon te allen tijde zijn ervaringen vrij heeft kunnen beleven. Deze volwaardig functionerende persoon heeft de aangeboren wijsheid van zijn organisme herontdekt en wendt deze bewust aan als motivationele basis voor zijn gedrag (Rogers, 1969b).

Aan de andere kant van het continuüm situeert Rogers het gerigidiseerde individu, wiens zelfconcept is opgebouwd uit waardecondities van anderen en wiens zelf daardoor niet langer congruent is met de innerlijke ervaringsstroom. Eerder stelden we dat het rigide zelfconcept de bakermat is van de innerlijke criticus. De vraag kan gesteld worden of en in welke mate de innerlijke criticus, onder invloed van hoger beschreven veranderingen in de richting van een procesmatig functioneren, mee-evolueert. Ofschoon de problematiek van de innerlijke criticus door Rogers niet expliciet wordt behandeld, schetst hij in The process of therapy(1951b) een aantal karakteristieke aspecten van het therapieproces die een indicatie zijn van de evolutie van de innerlijke criticus.

Deze klinische observaties werden ook gestaafd door empirische bevindingen. Vanuit de vraag naar een objectieve en wetenschappelijk verantwoorde manier om het therapieproces te beschrijven groeide het toentertijd baanbrekende procesonderzoek, gericht op het ontleden en in kaart brengen van patronen van veranderingsgebeurtenissen. In het kielzog van Rogers' stichtende boek Counseling and Psychotherapy (1942) werd een hele reeks onderzoekingen opgestart, die elk een specifieke indicator van het veranderingsproces poogden te meten, zoals maturiteit in gedrag (Hoffman, 1949), defensiviteit (Haigh, 1949), attitudes (Seeman, 1949), aanvaarding van en respect voor zichzelf en anderen (Sheerer, 1949), gevoelens voor zichzelf en voor anderen (Stock, 1949).

Een uitputtende weergave van de onderzoeksbevindingen is uiteraard weinig zinvol in het kader van ons onderzoeksobject. Daarom zal ik enkel een summier overzicht geven van de bevindingen die licht werpen op de problematiek van de innerlijke criticus. Lezers die geïnteresseerd zijn in de specifieke onderzoeksmethodologie of die een gedetailleerde weergave van de resultaten wensen, verwijs ik naar de betreffende onderzoekspublicaties.

De verschillende onderzoekingen bevestigen de evolutie van de innerlijke criticus die uit Rogers' theorie van de persoonlijkheidsverandering kon worden gedistilleerd: gaandeweg ontwikkelt de cliënt een positievere zelfattitude (Seeman, 1949; Snyder, 1945), wat niet het geval blijkt in de zogenaamde ‘onsuccesvolle therapieën’ (Raimy, 1948). Ook is er een duidelijke en gestage toename van de zelfaanvaarding en het zelfrespect in de loop van het therapeutisch proces (Sheerer, 1949); dit laat tevens zijn sporen na op het interpersoonlijke vlak: cliënten met een negatief zelfwaardegevoel koesteren doorgaans negatieve gevoelens voor anderen, terwijl bij cliënten wiens zelfconcept in positieve zin is gewijzigd, ook hun gevoelens voor anderen in dezelfde richting zijn geëvolueerd (Stock, 1949). Verder laat de cliënt zich steeds meer leiden door zijn eigen aanvoelen als richtingaanwijzer in zijn leven en verliezen extern opgedrongen waarden en verwachtingen aan belang (Raskin, 1952). Dit vertaalt zich eveneens in een toenemende congruentie tussen actueel en ideaal zelfbeeld (Butler & Haigh, 1954). Hierbij blijkt vooral het actuele zelfbeeld te veranderen en niet zozeer het ideale zelfbeeld (Rudikoff, 1954). Butler (1968) trachtte nader te analyseren hoe dit ideale zelf door cliënten wordt geconceptualiseerd. Hij ontdekte dat het ideale zelf geenszins staat voor een rigide, overgesimplificeerde of vervormde perceptie van de realiteit, ons opgedrongen door de samenleving, maar integendeel overeenkomt met Rogers' concept van de fully functioning person. Butler concludeerde dan ook dat de toenemende congruentie tussen zelf en ideale zelf een verandering impliceert van een zelfbeperkende naar een zelfactualiserende levensstijl.

Ofschoon de hoger beschreven onderzoekingen overwegend naturalistisch van aard zijn, met weinig aandacht voor hypothesetoetsing en uitgevoerd met vrij eenvoudige statistische analyses, waren en zijn ze nog steeds erg waardevol. Ze zorgden indertijd voor een ware aardverschuiving in het psychotherapieonderzoek – nooit eerder werd het therapeutisch proces zo systematisch onderzocht – en behouden ook nu hun overtuigingskracht; ze tonen immers op een vrij ongecompliceerde en directe manier aan wat er in het therapeutisch proces gebeurt en op welke manier (Barrett-Lennard, 1998).

In zijn eerste werk, Counseling and Psychotherapy uit 1942, schoof Rogers de therapeutische relatie naar voren als hefboom tot persoonlijkheidsverandering. Later werden hieruit de befaamde ‘noodzakelijke en voldoende voorwaarden’ afgeleid (Rogers, 1957): empathie, onvoorwaardelijke positieve gezindheid en echtheid. Deze laatste twee grondhoudingen werden in de theoretische en klinische beschrijvingen verder gespecificeerd in een aantal deelcomponenten, met name: congruentie, onvoorwaardelijke aanvaarding, positieve gezindheid, transparantie en non-manipulatie (Lietaer, 1991).

Wat kunnen we nu, uitgaande van deze algemene theorie over de grondhoudingen van de therapeut, afleiden over de concrete aanpak van de innerlijke criticus? Kunnen we in de teksten van Rogers ‘richtingaanwijzers’ vinden die de houdingsvariabelen (empathie, congruentie, onvoorwaardelijke aanvaarding en positieve gezindheid) specifiëren voor de problematiek van de innerlijke criticus?

In 1942 stelt Rogers dat de therapeut een warme, responsieve en aanvaardende houding dient te hebben voor alles wat de cliënt in de relatie brengt. Eigen normen en waardeoordelen dient de therapeut hierbij terzijde te schuiven. Enkel door een atmosfeer te creëren die gevrijwaard is van morele goed- en afkeuring, kan de cliënt werkelijk zichzelf zijn en zijn afweermechanismen laten vallen: ‘Hij kan zijn impulsen en zijn handelingen, zijn conflicten en zijn keuzes, zijn vroegere patronen en zijn huidige problemen op een oprechtere manier evalueren, enerzijds omdat hij bevrijd is van de noodzaak om zichzelf tegen mogelijke aanvallen te wapenen, anderzijds omdat hij beschermd is tegen een té zelfgenoegzame vorm van afhankelijkheid’ (Rogers, 1942, p. 90). Wat dit laatste betreft, waarschuwt Rogers voor het sterke appèl dat sommige cliënten doen op het beoordelingsvermogen van de therapeut (1951b). Hij benadrukt dat de therapeut de locus van evaluatie consistent terug naar de cliënt dient te brengen, onder meer door bij het reflecteren de zienswijze van de cliënt naar voren te schuiven: ‘Jij bent kwaad op…’, ‘Jij bent verward door…’, ‘Jij denkt dat je slecht bent omdat…’. De cliënt wordt op die manier aangesproken op zijn zelfstandigheid en zelfverantwoordelijkheid. Hij leert opnieuw te vertrouwen op zijn eigen ervaringen als voornaamste bron van keuzen en beslissingen in plaats van zich te plooien naar wat anderen denken of verwachten : ‘Beetje bij beetje ontdekt de cliënt dat het niet alleen mogelijk, maar ook bevredigend en gezond is om de locus van evaluatie in zichzelf te situeren. Wanneer deze ervaring wordt geïnternaliseerd, worden waarden niet langer gezien als vaste of bedreigende dingen’ (Rogers, 1951b, pp. 150-151).

Een dergelijk ‘evaluatief moratorium’, zoals benoemd door Lietaer (1991), impliceert bovendien dat de positieve en de negatieve belevingen van de cliënt op eenzelfde manier onthaald worden. ‘De therapeut is het effectiefst,’ zo meent Rogers, ‘wanneer hij ertoe bijdraagt het gevoel bewust in beeld te brengen, zonder partij te kiezen’ (1942, p. 144). Vooral de erkenning en aanvaarding van de negatieve belevingen krijgen hierbij speciale aandacht. Zo ‘instrueert’ Rogers onder meer dat de therapeut de negatieve belevingen dient te erkennen en te verhelderen zonder te trachten de oorzaak ervan te achterhalen of zonder ze te bevragen op hun realiteitsgehalte. Op die manier wordt de cliënt ertoe gebracht zijn negatieve belevingen te aanvaarden als een deel van zichzelf, in plaats van ze te projecteren op anderen of ze te verbergen achter afweermechanismen. En door uitdrukking te geven aan deze negatieve belevingen komt er opnieuw ruimte voor de positieve, groeibevorderende impulsen. Rogers zegt in dit verband: ‘Hoe heftiger en intenser de negatieve expressies (op voorwaarde dat ze aanvaard en erkend worden), des te overtuigder zijn de positieve expressies van liefde, van sociale beweegredenen, van fundamenteel zelfrespect, van verlangen naar maturiteit’ (1942, p. 39).

Vermits de innerlijke criticus zich veelal presenteert in de vorm van kritische, negatieve belevingen kunnen we de gedachtegang van Rogers, zoals die hierboven werd geschetst, doortrekken naar de problematiek van de innerlijke criticus. Rogers lijkt er dus van uit te gaan dat volledige erkenning en aanvaarding van de innerlijke criticus noodzakelijk en voldoende is opdat deze zich zal ‘ontspannen’ en steeds minder met het belevingsproces zal interfereren. Hij waarschuwt in dit verband dan ook voor een veel voorkomende ‘therapeutische valkuil’: ‘Wanneer de cliënt totaal ontmoedigd is, wanneer hij zichzelf als waardeloos beleeft, wanneer zijn angsten overspoelend zijn, wanneer hij laat doorschemeren dat hij aan zelfdoding gedacht heeft, wanneer hij zichzelf afschildert als volkomen onstabiel, volledig afhankelijk, totaal inadequaat, de liefde onwaardig – kortom, wanneer hij uitdrukking geeft aan gelijk welk negatief gevoel over zichzelf, dan is de natuurlijke reflex van de onervaren therapeut om hem te overtuigen dat hij de situatie overdrijft’ (Rogers, 1942, p. 144). Deze reactie is volgens Rogers zeer begrijpelijk en logisch gezien juist, maar niet therapeutisch. De cliënt voelt zich waardeloos, zelfs al wijst de therapeut hem op zijn talloze goede kwaliteiten. Pas als hij niet langer hoeft te bewijzen dat hij waardeloos is, zal hij ook positieve eigenschappen in zichzelf ontdekken. Volgens Rogers is het pas ‘wanneer de cliënt zijn negatiefste gevoelens over zichzelf heeft kunnen toelaten, hij tot het constructieve besef komt dat, zélfs als zijn zelfbeschuldigingen waar zijn, ze nog niet het volledige beeld uitmaken’ (1942, p. 146). Het is dus niet de taak van de therapeut om de cliënt te overtuigen van zijn ongelijk of om zijn negatief zelfwaardegevoel terug op te krikken, maar wel om de cliënt te helpen zijn negatieve belevingen onder ogen te durven zien. De therapeut heeft met andere woorden een spiegelfunctie: hij laat de cliënt zien hoe deze zichzelf percipieert en stimuleert hem hierdoor zijn waarden en normen te herzien en zijn zelfconcept te herorganiseren.

In latere teksten (Rogers, 1947, 1949, 1951b) wordt dit nog explicieter verwoord: ‘In cliëntgerichte therapie vindt de cliënt in de therapeut een authentiek alter ego in operationele en technische zin – een zelf dat zich tijdelijk ontdaan heeft van zijn eigenheid, behalve voor wat betreft de ene eigenschap van het pogen te begrijpen’ (1949, p. 91). Doordat de therapeut alle belevingen van de cliënt op dezelfde manier onthaalt en aanvaardt, valt elke dreiging weg en daardoor ook de nood aan afweermechanismen; ervaringen die voorheen werden ontkend of vervormd, kunnen nu vrijelijk toegelaten en geassimileerd worden in de zelfstructuur. Het zelf wordt hierdoor congruenter met de innerlijke ervaringsstroom en de kritische zelfattitude verliest haar rigide en agressieve karakter. De houding van onvoorwaardelijke aanvaarding van de therapeut fungeert met andere woorden als een soort ‘contraconditionering’ in de correctieve ervaring die de cliënt tijdens therapie meemaakt: ‘Dankzij de onvoorwaardelijke aanvaarding van de therapeut gaat de cliënt zich geleidelijk veilig genoeg voelen om zichzelf dieper te exploreren, om aspecten van zichzelf onder ogen te zien die tot dan toe te bedreigend of te beschamend waren’ (Lietaer, 1991, p. 38).

Voorts impliceert deze onvoorwaardelijke receptiviteit ten aanzien van de belevingswereld van de cliënt ook een vorm van selectieve bekrachtiging. ‘Hiermee gepaard,’ zo zegt Lietaer, ‘steunen wij onze cliënt wanneer hij evolueert naar een meer ervaringsgerichte manier van leven, wanneer hij zich minder strak aan externe normen vasthoudt, acties onderneemt in de richting van meer autonomie, meer nabijheid aandurft in persoonlijke relaties, kortom wanneer hij verandert in de richting van ons concept van de fully functioning person’ (1991, p. 57).

Naast dit rechtstreekse effect van toe-eigening van bedreigend materiaal en reorganisatie van het zelf voltrekt zich nog een dieperliggend proces: de cliënt zal de aanvaardende en begrijpende houding van de therapeut geleidelijk gaan verinnerlijken. Lietaer (1991) oppert dat men dit kan zien als een cliëntgerichte vorm van assertiviteitstraining in de diepere betekenis van het woord. Doordat de cliënt zich als persoon gewaardeerd en in zijn bestaansrecht erkend weet, zal hij geleidelijk het gevoel krijgen van ‘er te mogen zijn’ en ‘de moeite waard te zijn’ (Vanaerschot & Van Balen, 1991). Anders gesteld, de cliënt zal de groeibevorderende, therapeutische attitudes ook tegenover zichzelf ontwikkelen en zodoende komen tot meer zelfaanvaarding en zelfempathie. Rogers zegt hierover: ‘Hij is in zijn zelfattitudes zorgender en aanvaardender geworden, empathischer en begrijpender, authentieker en congruenter hij is een doeltreffender groeibevorderaar, een doeltreffender therapeut geworden voor zichzelf’ (1975, p. 9). Dit alles versterkt de prille stem van het organismische ervaren en mildert de aanvallen van de innerlijke criticus.

Op andere momenten blijkt Rogers de innerlijke criticus niet te intensifiëren, wel integendeel. Volgens Zimring (1996) blijkt uit het gesprek met Gloria dat Rogers systematisch vermijdt om in te gaan op haar negatieve gevoelens. De innerlijke criticus wordt met andere woorden doodgezwegen en de aandacht wordt bijna exclusief gericht op de positieve ervaringselementen. Gundrum en Lietaer (1997) komen tot een gelijkaardig, zij het ietwat gematigder besluit bij hun analyse van Miss Mun: ‘Wanneer een “kritische stem” het exploratieproces van Miss Mun dreigt te verstoren, reageert Rogers met een “beschermende” reflectie. Eerst reflecteert hij de “kritiek”, maar dan volgt onmiddellijk de reflectie van de “broze” beleving. Gewoon reeds door deze volgorde gebeurt er een empathische selectie, waardoor het “experiencing self” meer steun krijgt’ (p. 218). Deze empathische selectiviteit voor de gevoelens van de cliënt, tegen de normatieve tegenkrachten in, werd ook opgemerkt door Lietaer (1995) bij zijn analyse van On anger and hurt (getranscribeerde therapiesessie van Rogers met Dione, een zwarte Amerikaan).

Op basis van deze enkele voorbeelden lijkt het interactieaanbod van Rogers bij de problematiek van de innerlijke criticus van cliënt tot cliënt te verschillen; hij lijkt met andere woorden zijn strategie intuïtief af te stemmen op het type cliënt: wanneer de criticus van de cliënt ‘in proces’ is en gemakkelijk kan worden losgelaten, ‘kiest’ Rogers ervoor om deze processtoring gewoon terzijde te schuiven en de aandacht te richten op de ontluikende positieve zelfbeleving. Maar wanneer de cliënt aangeeft zijn criticus nog niet te willen opgeven, verandert Rogers van strategie en stemt hij af op het spoor van de innerlijke criticus. De vraag welke processignalen hierbij bepalend zijn, blijft evenwel onbeantwoord; de differentiële procesdiagnostiek van Rogers is immers altijd beperkt gebleven tot impliciete klinische kennis. Villas-Boas Bowen zegt in dit verband: ‘Ik geloof dat het geheim van zijn succes was dat hij zo sterk gericht was op het hier en nu en op zijn aanwezig-zijn bij de cliënt dat de vraag “Wat moet ik nu doen?” waarschijnlijk nooit bij hem opkwam’ (1996, p. 88). Maar ofschoon Rogers zich in zijn werkwijze met de innerlijke criticus lijkt te ontpoppen tot een procesexpert avant la lettre, toch is zijn procesexpertise eenzijdig te noemen, zo meent Villas-Boas Bowen. Hoger beschreven strategieën, met name het intensifiëren van de innerlijke criticus en het terzijde schuiven ervan, getuigen beide van sympathiseren met het gezonde stuk in de cliënt; nergens waagt Rogers zich aan een verdere exploratie van de negatieve belevingen van de cliënt. Een dergelijke aanpak bevordert weliswaar diens zelfaanvaarding, zo meent Villas-Boas Bowen, maar verhindert hem tegelijk om contact te maken met zijn negatieve pool en op die manier een beter geïntegreerd en gebalanceerd zelfconcept te ontwikkelen. Teruggrijpend op de humanistische mensvisie van Rogers vermoeden wij dat hij deze kritiek van tafel zou hebben geveegd door te stellen dat het gezonde zelf van nature geïntegreerd en gebalanceerd is en dat de negatieve pool reeds een gevolg is van het feit dat de natuurlijke balans uit evenwicht is geraakt. Persoonlijk kunnen wij ons achter deze visie scharen, gesteld dat de negatieve pool als synoniem met de innerlijke criticus en per definitie als procesverstorend wordt beschouwd. Toch denken wij dat de strategie om de innerlijke criticus te exploreren de aanpak van Rogers zou hebben verrijkt, vooral bij zwaardere pathologie. Zo meent Leijssen (1995b) dat wanneer de innerlijke criticus louter een introjectie is van wat de cliënt bij zijn ouders gezien heeft, de cliënt doorgaans weinig problemen heeft om de criticus opzij te zetten of los te laten. Wanneer de criticus echter in het leven werd geroepen om zichzelf te beschermen of te overleven in moeilijke of pijnlijke omstandigheden, zo waarschuwt zij, dient de therapeut veel omzichtiger en zorgzamer te werk te gaan; de innerlijke criticus kan in die gevallen niet zomaar aan de kant gezet worden, omdat hij immers ooit een belangrijke bondgenoot is geweest.