Elf therapeuten geven aan in hun privé-leven soms herbelevingen te hebben van wat patiënten hun vertellen tijdens de sessies. Een therapeut vertelt bijvoorbeeld:

Ik krijg weleens beelden van wat patiënten mij overdag verteld hebben [...] Tijdens de afwas bijvoorbeeld, [...] op een moment dat je er eigenlijk helemaal niet mee bezig bent [...] Het overvalt me soms.

Tien therapeuten geven aan last te hebben van verhoogde arousal of angstige gevoelens als gevolg van de traumatherapieën. Zo rapporteren ze zich onveiliger te voelen, en meer alert of extra bezorgd te zijn. Een therapeut vertelt:

In bepaalde situaties heb ik een verhoogde waakzaamheid. Bijvoorbeeld als ik in het bos loop. Als ik daar iemand verdacht om mij heen zie cirkelen, een andere vent of zo, dan heb ik daar sneller voelhorens naar toe dan ik anders zou hebben. Ik ben op dreiging en gevaar bedacht.

Negen therapeuten rapporteren vermijdingsgedrag in hun privé-leven door de traumabehandelingen. Ze kijken bijvoorbeeld niet meer naar het journaal of vermijden sociale contacten en activiteiten.

Ik hoor en zie hier al genoeg mensen en ellende. Ik heb geen zin om allerlei dingen te ondernemen en sociale contacten te onderhouden, geef mij maar soaps en een niet al te moeilijk boek.

Zes therapeuten maken melding van lichamelijke klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid, misselijkheid of rillingen. Sommigen vermoeden dat deze klachten te maken hebben met hun actieve rol tijdens de exposure.

Ik word erg moe van het voortdurend de exposure erin moeten zetten [...] Er is minder sprake van een samenwerking zoals in andere behandelingen het geval is en dat vraagt veel energie.

De meesten van hen geven echter ook aan weinig hinder te ondervinden van deze klachten.

Zes therapeuten geven aan door de traumabehandelingen spanningen te ervaren in de partnerrelatie, met name door hun verminderde behoefte aan seksueel contact. Een therapeut vertelt bijvoorbeeld:

Na het horen van nare verhalen over seksueel misbruik heb je zo'n walging van alles wat met lichamelijkheid te maken heeft, dat je zelf ook helemaal op slot zit.

Iemand anders vertelt:

Ik merk dat ik minder goed tegen grapjes over vrouwen en seks kan dan vroeger. Mijn man maakt nog weleens van die grapjes, maar ik kan er totaal niet meer om lachen.

Vijftien van de twintig therapeuten zeggen dat hun cognities over de wereld en zichzelf zijn veranderd door de traumabehandelingen. Sommigen geven aan meer wantrouwend te zijn:

Wat me opgevallen is, is dat ik bij mensen die ik toevallig tegenkom, in de trein bijvoorbeeld, soms denk: Misschien misbruik jij je dochtertje wel. Of: die man kan er nou wel zo gezellig bij zitten, maar ondertussen.

Sommigen vertellen zich meer te zijn gaan beseffen wat hun allemaal kan overkomen. De meesten van hen ervaren dit als belastend en negatief. Sommigen zien er echter ook positieve kanten aan, bijvoorbeeld door meer gevoel van controle te ervaren.

Ik heb het gevoel mijn naïviteit kwijt te zijn geraakt. Dat heeft twee kanten: Aan de ene kant leef je meer onbevangen wanneer je nooit stil hoeft te staan bij dingen die mogelijk kunnen gebeuren. Aan de andere kant voel ik me beter in staat om snel op iets in te spelen als er iets aan de hand zou zijn. Dat kan ook in je voordeel zijn.

En iemand anders vertelt:

Ik kan mijn eigen problemen wat meer relativeren sinds ik getraumatiseerden behandel.

Negen therapeuten gaven aan behandelingen van PTSS-patiënten als moeilijker, zwaarder en vermoeiender te ervaren dan andere behandelingen. Volgens hen heeft dit gevolgen voor hun professioneel functioneren. Ze vragen tijdens de exposure in de sessie soms niet verder door naar bepaalde details. Ze vertellen het doorvragen naar details meestal als belastend en moeilijk te ervaren, ondanks het feit dat ze achter de rationale hiervan staan. Ze hebben vaak het gevoel de patiënt ermee te kwellen. Wat ze vooral als belastend ervaren tijdens de sessies, zijn de sterke emoties van de patiënt. Deze emoties maken diepe indruk en zorgen ervoor dat de therapeut niet voldoende afstand kan bewaren tot de patiënt en de neiging krijgt de patiënt te beschermen door de exposure te staken. Vier therapeuten gaven aan bij moeilijke momenten te dissociëren.

In een zitting dissocieer ik weleens. Dat is iets wat je gaandeweg leert en soms heel goed van pas komt. Soms worden er zulke akelige dingen verteld dat ze me iets teveel aangrijpen [...] Ik denk dat ik op deze manier empathischer kan zijn.

Drie therapeuten ervaren gevoelens van afstomping.

Na al die gruwelijke verhalen kijk je nergens meer van op.

Deze therapeuten vinden dit een negatieve ontwikkeling omdat het de therapeutische relatie in de weg staat. Anderzijds denken de therapeuten dat ze zich juist dankzij deze olifantenhuid staande kunnen houden in deze belastende therapievorm.

Vier therapeuten vertellen trauma's van patiënten naar zwaarte te wegen.

Jij hebt het niet zo zwaar, want een andere patiënt van mij heeft iets veel ergers meegemaakt.

Deze ervaringen worden eveneens als bedreigend voor de therapeutische relatie gezien door de betreffende therapeuten, met name hun invoelend vermogen wordt erdoor bedreigd.

Naast de specifieke moeilijkheden van PTSS-behandelingen, worden ook positieve kanten aangegeven. De meeste therapeuten (15 van de 20) putten over het algemeen veel bevrediging uit PTSS-behandelingen. Zij vinden de problematiek van getraumatiseerde patiënten ernstiger en meer schrijnend dan die van andere patiënten en voelen zich hierdoor zeer betrokken. Ze hebben het gevoel deze mensen iets te kunnen bieden, en wanneer een getraumatiseerde patiënt opknapt geeft dit veel voldoening. Een therapeut verwoordt het als volgt.

De mooie kant aan deze behandelingen is dat mensen gaan ervaren dat ze ondanks al die akelige en verdrietige dingen die ze hebben meegemaakt, hun leven weer op kunnen pakken. Dat het tij gekeerd kan worden, dat is heel vreugdevol om mee te maken.

Twee therapeuten hebben in hun persoonlijke geschiedenis ingrijpende ervaringen van dichtbij meegemaakt. Voor de behandelingen wordt dit door beide therapeuten als positief ervaren, omdat ze naar eigen zeggen hierdoor beter in staat blijken empathisch te reageren en zeer gemotiveerd zijn om hun patiënten adequaat te behandelen. Een therapeut vertelt bijvoorbeeld:

Vanwege mijn persoonlijke geschiedenis voel ik me verbonden met de oorlogsslachtoffers die ik behandel. Als ik kan bijdragen tot hun herstel geeft dat mij een extra kick.

De andere therapeut vertelt:

Het gebeurt weleens dat dingen je meer raken, door herkenning in je eigen leven [...]. Ik heb zelf een kindje verloren en [...] als het daarover gaat in de behandeling, dan raakt dat mij meer. Maar ik vind het niet moeilijker. Ik kan dan juist iets extra's inzetten, doordat ik precies weet waar ze het over hebben.

Of een traumabehandeling als zwaar wordt ervaren, lijkt onder meer af te hangen van de aard van het trauma. De meeste therapeuten (16 van de 20) geven aan het meeste moeite te hebben met het aanhoren van (seksuele) geweldsdelicten. Ook trauma's die te maken hebben met kinderen worden als belastend ervaren. De behandeling van patiënten die een posttraumatische stress-stoornis ontwikkelden na bij voorbeeld een verlieservaring of na een auto-ongeluk lijkt in mindere mate een belasting te zijn, omdat therapeuten dit naar eigen zeggen ervaren als gebeurtenissen die niet opzettelijk aan het slachtoffer zijn aangedaan.

Verder lijkt de verdeling van patiënten een rol te spelen bij de ervaren gevolgen. De meeste gevolgen van traumabehandelingen worden namelijk genoemd door die therapeuten die overwegend PTSS-patiënten in hun caseload hebben. De werkervaring daarentegen lijkt nauwelijks een rol te spelen. Alle mogelijke gevolgen worden door zowel relatief onervaren therapeuten genoemd als door zeer ervaren therapeuten op dit vlak.

Alle therapeuten geven aan diverse copingstrategieën te hanteren om zichzelf te beschermen tegen de mogelijke negatieve gevolgen van het behandelen van traumaslachtoffers. Intervisie in de vorm van overleg of praten met collega's wordt het meest genoemd. Een aantal therapeuten geeft aan wel graag hun ervaringen in intervisie te willen inbrengen, maar dit niet te durven. De intervisiegroepen worden vaak als te groot en te onveilig ervaren om persoonlijke problemen als deze in te brengen. Anderen voelen zich alleen staan in hun functie en taak.

Binnen de instelling waar ik werk ben ik de enige die getraumatiseerden behandelt. Ik was dan ook de enige die alles tot in detail uitvroeg en de confrontatie met de ellende aanging. Ik was de enige die alle smerige details aanhoorde. Op een gegeven moment, ik weet niet waardoor, realiseerde ik mij hoe zwaar die last mij eigenlijk viel. Ik droomde er veel over, praatte er heel vaak over, was bezorgd over hoe het met hen verder ging als de behandeling was afgesloten.

Nadat deze therapeut zich dit realiseerde, wordt op zijn verzoek het behandelbeleid veranderd. Traumabehandelingen worden vanaf die tijd standaard door twee therapeuten uitgevoerd. Door de mogelijkheid om samen te overleggen en ervaringen te delen, kan hij sindsdien meer afstand nemen van zijn werk.

Slechts drie therapeuten hebben supervisie. Opvallend is dat twee van hen relatief zeer ervaren zijn. De zeventien overige therapeuten geven aan geen supervisie (meer) te hebben omdat ze zoveel ervaring hebben dat ze dit niet nodig vinden, of omdat het te duur is en teveel tijd kost.

Andere therapeuten noemen als copingstrategie schrijven na een sessie of slechts parttime werken. Als strategieën om buiten werktijd met de belasting van PTSS-behandelingen om te gaan worden genoemd: ontspannende activiteiten (zoals sporten) ondernemen, niet wonen in de plaats waar iemand werkt, veel met vrienden erover praten, en minder vaak naar het journaal kijken om traumatische beelden te vermijden. Als preventieve acties worden genoemd: de verhouding PTSS-patiënten in evenwicht houden met andere patiënten en strikt zakelijk blijven tegenover PTSS-patiënten.

Vrijwel alle therapeuten rapporteren gevolgen van het verrichten van traumabehandelingen voor hun persoonlijk functioneren. De meeste klachten doen sterk denken aan PTSS-symptomen, zoals herbelevingen, verhoogde arousal, vermijdingen en veranderde cognities over de wereld, anderen en zichzelf. Deze bevindingen zijn vergelijkbaar met die uit Amerikaans onderzoek. Hoewel de meeste gevolgen in dit onderzoek, evenals in het Amerikaanse onderzoek, als negatief worden ervaren door therapeuten, worden sommige symptomen of veranderingen ook wel als neutraal of zelfs als positief benoemd. Over het algemeen valt op dat vrijwel alle therapeuten, vaak juist door de ervaren zwaarte, veel positieve kanten zien in het verrichten van traumabehandelingen. Velen van hen ervaren de behandelingen als bevredigend en motiverend.

Ongeveer de helft van de therapeuten geeft aan traumabehandelingen moeilijk en zwaar te vinden en tijdens de zittingen te vermijden, te dissociëren of gevoelens van afstomping te ervaren. Sommige onderzoekers (Herman, 1992; McCann & Pearlman, 1990) veronderstellen dat gevolgen van traumabehandelingen een negatieve invloed hebben op de kwaliteit van de behandeling. Uit de gevoerde interviews in dit onderzoek blijkt dat therapeuten hier zelf echter niet eenduidig over zijn. Ze zijn weliswaar bang dat hun dissociatie, afstomping, en het wegen van trauma's naar zwaarte in therapie hun empathische houding verstoort, maar ze zien het ook als noodzakelijk om de behandeling goed uit te kunnen voeren.

Het lijkt te eenvoudig te veronderstellen dat bepaalde aspecten, zoals dissociatie en vermijding tijdens sessies door therapeuten, een negatieve invloed hebben op de kwaliteit van de behandeling. Het kan ook zijn dat therapeuten dergelijke technieken juist toepassen om de noodzakelijke afstand te creëren om zodoende adequaat te kunnen behandelen. Om niet alleen te varen op het subjectieve oordeel van de therapeuten, is aanvullend onderzoek noodzakelijk waarin wordt vastgesteld wat precies de invloed van bepaalde strategieën is op enerzijds de kwaliteit van de behandeling en anderzijds op de kwaliteit van de therapeutische relatie.

De zwaarte van de behandeling lijkt af te hangen van de aard van het trauma, waarbij door de meeste therapeuten (seksuele) geweldsdelicten als het meest belastend worden ervaren. Terwijl Schauben en Frazier (1995) en Pearlman en MacIan (1995) in hun onderzoeken geen aandacht hebben voor de samenhang tussen de aard van het trauma en de mate waarin therapeuten gevolgen ondervinden van PTSS-behandelingen, lijkt deze factor juist van groot belang. Dit kan betekenen dat niet elke PTSS-behandeling even zwaar is voor therapeuten.

Wat ook van belang blijkt, net als in het onderzoek van Schauben en Frazier (1995), is de verdeling van patiënten. Therapeuten met relatief veel PTSS-patiënten in hun caseload rapporteren meer symptomen.

Werkervaring blijkt, in tegenstelling tot verwachtingen op grond van de literatuur (Pearlman & MacIan, 1995), juist weer niet van belang. Zowel therapeuten die relatief weinig ervaring hebben in het behandelen van PTSS-patiënten als therapeuten met relatief veel ervaring rapporteren gevolgen voor het persoonlijk en professioneel functioneren.

In eerder onderzoek is ook verondersteld dat therapeuten die eerder zelf een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt meer ontvankelijk zijn voor de negatieve gevolgen van het behandelen van PTSS-patiënten. Op grond van de interviews lijkt deze factor echter ook een beschermende factor te kunnen zijn, omdat de negatieve ervaring uit het verleden ten positieve aangewend kan worden in de behandeling.

Vrijwel alle therapeuten geven aan actief bepaalde strategieën te hanteren om zichzelf te beschermen tegen eventuele negatieve gevolgen van het behandelen van getraumatiseerde mensen. Intercollegiaal overleg wordt hierbij het meest genoemd. De mogelijkheid om persoonlijke ervaringen met collega's te bespreken wordt als heel belangrijk, maar opvallend genoeg vaak ook als moeilijk ervaren. Therapeuten lijken soms te schromen om persoonlijke ervaringen en moeilijkheden expliciet te bespreken met collega's. Opvattingen als «ik ben een professional, dus ik moet er tegen kunnen», en «ik ben incompetent als ik er klachten door krijg» spelen hierbij een rol. Ook in de literatuur is er consensus over het grote belang van intercollegiaal overleg (Foy e.a., 1996; Litz & Roemer, 1996; Pearlman & Saatvitne, 1995; Richards e.a., 1994; Schauben & Frazier, 1995).

Elke therapeut moet zorgen voor een netwerk van collega's die ondersteunend zijn bij de problematiek, in staat zijn (vakinhoudelijke) adviezen te geven en beschikbaar en bereikbaar zijn. Om dergelijke mogelijkheden te creëren en te kunnen benutten is het van belang dat therapeuten open zijn over de problematiek. Hiervoor lijkt het in de eerste plaats van belang dat elke therapeut de mogelijke negatieve gevolgen van het verrichten van traumabehandelingen onderkent, zowel bij collega's als bij zichzelf.

Door bewustwording kunnen effectieve en actieve copingstrategieën gehanteerd worden om de negatieve gevolgen te beperken of in positieve vorm te gebruiken (Wilson & Lindy, 1994). De bewustwording wordt bereikt door zich goed te laten scholen en trainen in de behandeling van mensen met een trauma (Foy e.a., 1996; Richards e.a., 1994). Immers, een gedegen kennis van de behandelmethoden, met name de achterliggende gedachte achter exposure, is noodzakelijk om als therapeut niet te vermijden en zich daar bijvoorbeeld niet schuldig over te voelen, de patiënt te pijnigen met details over het trauma. Anderzijds kan bewustwording bereikt worden door dit onderwerp bij elke super- of intervisiebijeenkomst expliciet op de agenda te plaatsen en niet te wachten met de bespreking ervan tot er concrete klachten van therapeuten optreden.

Opvallend is dat sommige therapeuten de neiging hebben om zich te specialiseren in het behandelen van traumaslachtoffers (Schauben & Frazier, 1995). Op grond van het voorhanden zijnde onderzoek lijkt het echter beter om, in plaats van specialisatie, te streven naar een meer evenwichtige caseload, waarbij het aantal PTSS-patiënten verspreid is over de dag en over de week. Om therapeuten te helpen de verhalen weer van zich af te zetten, kunnen rituelen behulpzaam zijn (Pearlman & Saatvitne, 1995), bijvoorbeeld door na een traumabehandeling even een korte wandeling maken. Ook lijkt belangrijk om de werksituatie duidelijk te scheiden van de thuissituatie. Dit kan plaatsvinden door allerlei rituelen als luisteren naar ontspannende muziek op weg naar huis, na het werk een tijdje alleen doorbrengen, of thuis van kleding wisselen.

Op grond van eerder onderzoek en de interviews uit het huidige onderzoek, kan geconcludeerd worden dat bepaalde symptomen, zoals herbelevingen en een andere kijk op andere mensen, zichzelf en de wereld, zowel negatieve als positieve kanten lijken te hebben en relatief normale reacties lijken te zijn op het aanhoren van traumatische gebeurtenissen van patiënten. Hoewel de gerapporteerde symptomen qua aard veel weg hebben van symptomen die bij een posttraumatische stress-stoornis horen, lijkt op grond van de ernst van de klachten niet gesproken te kunnen worden van een secundaire stress-stoornis. Pearlman en Saatvitne (1995) noemen dergelijke reacties eerder een occupational hazard, waaraan je je niet kunt onttrekken.

Zowel voor het persoonlijk als het professioneel functioneren van therapeuten is het van belang om actieve copingstrategieën te hanteren waardoor therapeuten zichzelf beschermen tegen mogelijk negatieve gevolgen van het werken met traumaslachtoffers. De meeste therapeuten geven al aan diverse voorzorgsmaatregelen te nemen, hoewel ze ook enkele barrières noemen om deze toe te passen. Bewustwording van mogelijke gevolgen, goede training, openheid in de communicatie en het gebruik van meerdere copingstrategieën in samenhang met elkaar lijken de belangrijkste ingrediënten om negatieve gevolgen te voorkomen.

Een vraag kan zijn of de behandeling van (ernstig) getraumatiseerde mensen leidt tot verhoogde werkstress, ziekteverzuim of burnout onder therapeuten. Waarschijnlijk speelt hierbij de ervaren balans tussen positieve en negatieve gevolgen van het verrichten van dergelijke behandelingen een belangrijke rol. Daarnaast is het een vraag of de genoemde ervaringen specifiek zijn voor traumatherapeuten. Immers, elke therapeut hoort regelmatig verdrietige en ingrijpende levensverhalen van zijn of haar patiënten aan, ongeacht of deze PTSS-patiënten behandelt.

In toekomstig onderzoek hopen we een antwoord te krijgen op de vraag of en welke symptomen en ervaringen specifiek zijn voor traumatherapeuten, en welke gevolgen dit heeft voor werkgerelateerde problematiek en de kwaliteit van de behandeling. In ieder geval hopen we dat bovenstaande ervaringen van therapeuten en adviezen over copingstrategieën behulpzaam zijn om problemen bij therapeuten te voorkomen en dat deze de intercollegiale communicatie op dit gebied bevorderen.