Wat is psychotherapie? De openingsceremonie op zondagmiddag bracht behalve een Oostenrijkse fanfare een aantal Sjamanen uit Siberië op het podium. De bezoekers werden geconfronteerd met een grote verscheidenheid aan therapievormen, alle gepresenteerd onder de noemer psychotherapie. De gemiddelde psychotherapeut uit Nederland zou er even van moeten slikken.We doelen hier nu niet op Eysenck (Engeland) die in zijn lezing de vloer aanveegde met bijna alle bestaande officiële psychotherapievormen. Hij stelde dat uit een meta–analyse van de effecten van de psychoanalyse er geen verschil in uitkomst blijkt tussen deze therapievorm, behandeling met een placebo en helemaal geen behandeling. Alleen gedragstherapie is effectief gebleken. Ook is het geen verwijzing naar de lezing van Jaeggi (Duitsland), die uitviel tegen de mooi–weer–therapieën, zoals de New Age–beweging, die onvoldoende antwoord hebben op de problemen van deze tijd. Dit antwoord is volgens haar voorbehouden aan de psychoanalyse.

Nee, onze verbazing werd vooral gewekt door het feit dat wat wij in Nederland het alternatieve circuit noemen, hier onverbloemd als psychotherapie gepresenteerd werd: Körperpsychotherapie, Konzentratieve Bewegungstherapie, Tanztherapie, Neuro–Linguistisches Programmieren, Autogene Trainingen dergelijke. Dit leidde hier en daar tot uitwassen zoals bij een posterpresentatie over paardrijden, waarvan volgens de auteurs een therapeutische werking uitgaat. In andere werelddelen hanteert men geheel andere definities van psychotherapie. De reeds eerder genoemde Sjamanen trokken veel bekijks met hun zuiveringsrituelen en workshops met titels als ‘De dans van de vuurballen’ en ‘Genezing door de slag op een trommel’.

Opvallend vertegenwoordigd waren psychotherapiestromingen die in Nederland bekend zijn geworden vanuit de gezondheidspsychologie, de behavioral medicine; bijvoorbeeld psychotherapie bij ernstige ziekten als kanker en na een ingrijpende operatie.

Deze observaties en ervaringen zetten ons aan het denken over de definitie van psychotherapie. Immers, wie herinnert zich niet de commissie Verhagen en de instelling van een overheidsregister voor psychotherapeuten, waar men slechts onder strikte voorwaarden ingeschreven kan worden?

In Oostenrijk wordt, net als in Nederland, een door de overheid ingesteld register voor psychotherapeuten gehanteerd, met een daaraan verbonden omschreven opleidingsroute. Maar liefst 18 verschillende psychotherapiemethoden voldoen aan de criteria van dit register. Naast de grote vier zijn dit onder meer Gestalttherapie, transactionele analyse, psychodrama, existentiële therapie, autogene training en Catathym Imaginative Psychotherapy. Daar staat tegenover dat de vergoedingen in vergelijking met Nederland veel lager zijn.

In Afrika bestaat helemaal geen infrastructuur voor psychotherapie, althans niet voor de westers georiënteerde psychotherapie. Madu (Nigeria) is een van de tien in het westen opgeleide psychotherapeuten in Nigeria, op een bevolking van 100 miljoen inwoners. Hij beschreef zijn mislukte pogingen om emotionele problemen te behandelen met cliëntgerichte psychotherapie. Hiervoor gaf hij diverse oorzaken aan. Een van de belangrijkste hiervan is de groepscultuur in Afrika, waardoor individuele contacten achter–docht wekken bij familie en dorpsbewoners. Ook is er sprake van een grote therapie–ontrouw, vaak te wijten aan vervoers– en geldproblemen. Vormen van Afrikaanse psychotherapie blijken echter wel vruchten af te werpen. Een voorbeeld hiervan zijn dorpsbijeenkomsten, waarbij een probleem aan de groep gepresenteerd wordt. Hierin zitten veel elementen van onze groeps– en systeemtherapie, zoals de catharsis en het verhogen van emotionele en sociale steun. Traditionele genezers werken met voor ons zeer onorthodoxe methoden zoals muziek en dans om in een trance te raken, rituelen, vasten, opsluiten, schrik aanjagen en het eisen van absolute gehoorzaamheid bij het uitoefenen van taken en opdrachten. Madu vertaalde deze activiteiten naar Westerse terminologie: hypnose, flooding, syste–

matische desensitisatie, weerstandsverlaging en directieve therapie.

Simon (Duitsland) had eerder al gewezen op het ontbreken van een theorie over de psychotherapie in zijn lezing, getiteld ‘Waarom psychotherapie onmogelijk is en niettemin werkt’. Hij duidde hiermee op de nonspecifieke factoren die de werking van psychotherapie zouden kunnen verklaren, zoals suggestie en communicatie. Hij adviseerde de niet–westerse vormen van psychotherapie te bestuderen en op deze factoren te analyseren.

Een topper vonden wij de lezing van Stern (Zwitserland) die aandacht vroeg voor de grote invloed die het moeder worden heeft op de psychologische structuur van vrouwen: de motherhood constellation , tevens de titel van zijn recent verschenen boek. De psychische constitutie van de vrouw verandert ingrijpend. Zij wordt volledig verantwoordelijk voor het leven van een ander, ze verandert van de dochter van haar moeder in de moeder van haar kind, ze raakt meer geïnteresseerd in vrouwen dan in mannen, evenals in haar moeder als moeder. Ze krijgt meer belangstelling voor haar echtgenoot als vader dan als partner en haar interesse in seksualiteit vermindert. Naast de triade binnen het gezin ontstaat er een triade van haarzelf, de baby en haar moeder. Een moeder gaat vanaf de geboorte van haar kind met een andere kalender werken. Gebeurtenissen worden vanaf nu gerelateerd aan de geboortedatum van het kind.

Centrale thema's zijn overleven en groei en de belangrijke kwestie of het de moeder lukt een gehechtheid te krijgen met haar baby. Dit proces gaat gepaard met angsten die wezenlijk verschillen van alle andere in de psychoanalyse beschreven angsten. Stern waarschuwde voor interpretaties als ‘ambivalentie bij de moeder’ wanneer het gaat om normale, noodzakelijke angsten en twijfels bij de moeder over de vraag of zij competent genoeg is om een levend wezen in leven te houden. Stoornissen in de moeder–kind–relatie kunnen het gevolg zijn van het onvoldoende tot stand komen van de motherhood constellation.

Tot ver in de volwassenheid van het kind wordt de motherhood constellation geactiveerd, bijvoorbeeld wanneer een volwassen zoon of dochter ziek is. Psychotherapeuten die een volwassen vrouw in therapie hebben die gedurende de behandeling moeder wordt, dienen attent te zijn op een veranderende overdracht en tegenoverdracht, en moeten ervoor zorgen een positieve holding environment te handhaven.

Pauline Kernberg (Verenigde Staten) gaf twee lezingen over haar onderzoek naar onder meer de invloed van therapeutfactoren op het therapeutisch proces. Zij ontwikkelde een instrument om de kenmerken en attitudes van de psychotherapeut nauwgezet in kaart te brengen via videofragmenten van therapiezittingen, waarover diverse beoordelaars tot consensus moeten komen.

Zij reikte een diagnostisch model aan voor het observeren van kinderen in de spelkamer. Dit model is volgens haar niet alleen bruikbaar voor diagnostiek bij kinderen, maar ook voor het evalueren van het psychotherapeutisch proces. Ter illu–stratie liet zij zien dat kinderen met een aandachtstekortstoornis alleen tot kort en vluchtig spel komen, kinderen met borderline–pathologie dwangmatig spelen en weinig tot fantasiespel komen. Kinderen met een gender–identiteitsstoornis gebruiken spel vaak als een dekmantel om iemand van de andere sekse te kunnen zijn. Ook het spel van getraumatiseerde kinderen kent herhalingen, waarbij dit spel door de therapeut vaak ervaren wordt als een soort documentaire, waarbij hij/zij meemaakt wat er met het kind gebeurd is.

Het was de moeite waard een aantal levende legendes te zien spreken zoals Eugene Gendlin, Victor Frankl en Thomas Szasz. Laatstgenoemde beweert nog steeds hetzelfde als in zijn allereerste geschriften, onder meer dat psychiatrische symptomen niet bestaan, net zomin als psychotherapie.

Vier dagen lang probeerden wij een weg te vinden tussen 64 hoofdlezingen en meer dan 1000 workshops en sublezingen. Zoeken was nodig. Het organiserend comité had zich vertild aan dit congres. Het was bijvoorbeeld telkens een verrassing in welke taal we zouden worden toegesproken, van de sprekers werd slechts de naam en het land van herkomst vermeld. Lezingen begonnen te laat of gingen niet door en soms werd een spreker op twee verschillende plaatsen tegelijk verwacht. Zalen waren overvol en bij afwezigheid van geluidsinstallaties was er soms weinig van het gesprokene te verstaan. Er waren veel organisatorische problemen door slechte bewegwijzering en krappe tijdschema's. De kwaliteit van de presentaties was heel wisselend. Gebrekkige presentaties zorgden vaak voor een voortijdige uittocht uit een bijeenkomst. De organisatie had geen boek met samenvattingen uitgegeven, zodat men maar op een titel of onderwerp moest afgaan.

De uiteenlopende definities van psychotherapie gaven ons 's avonds in de ordentelijke muziekstad Wenen te denken. Is dit een overgangsfase naar een meer universele opvatting over psychotherapie? Lopen we in Nederland wel in de pas met de rest van de wereld met ons stringente beleid bij de registratie van psychotherapeuten of moeten we ons meer richten naar het Oostenrijkse model? Of moeten we ervoor zorgen dat onze zorgvuldig gedefinieerde psychotherapie ondubbelzinnig wordt ondergebracht bij bepaalde beroepen zoals bijvoorbeeld psychologen en psychiaters, net als in de Verenigde Staten?

Wat de geschiedkundige aspecten betreft, deze kwamen inhoudelijk niet aan de orde. En de poging om de psychotherapie in al zijn aspecten te presenteren en alle verwante methoden in dit geheel te betrekken, leidde tot een chaotisch geheel zonder veel diepgang. Wij zouden de voorkeur geven aan een benadering met meer differentiatie tussen de verschillende scholen en stromingen, zodat de verschillende muziekstukken nog van elkaar te onderscheiden zijn en niet verloren gaan in een kakofonie van wereldmuziek.