De ‘halfgestructureerde’ vrouwentherapiegroepen zouden geschikt zijn voor vrouwen met een negatief zelfbeeld, sterke schuldgevoelens en slachtoffergedrag, en voor vrouwen die zich verliezen in relaties of moeilijk relaties aangaan, en/of met identiteitsproblemen kampen. Als deze seksespecifieke problemen niet het kernprobleem vormen of als andere kernproblemen beter behandelbaar zijn, is een andere behandelvorm meer aangewezen (Van Aken–van der Meer & Kroeze–ten Brummelhuis, 1993).

Psychodrama is geïndiceerd bij mensen die onvoldoende in staat zijn hun gevoelens te herkennen, toe te laten en te uiten en gecontraïndiceerd bij mensen die een verhoogde kans hebben op desintegratie en niet gebaat zijn bij een weinig gestructureerde behandelvorm (Haaijman–van Breukelen & Haaijman, 1986). Over vrouwentherapiegroepen worden ook hier te lande goede resultaten gemeld (Ten Have–de Labije & Jongsma, 1992Delahaye, 3it onderzoek is bekend dat de seksehomogene therapiegroep, met name de vrouwengroep, snel cohesie bereikt (Schubert Walker, 1981; Taylor & Strassberg, 1986). Daardoor ontstaat er al in de beginfase van de groep genoeg intimiteit om produktief te kunnen werken zonder dat er eerst sterk gerivaliseerd hoeft te worden. Pas als vrouwen hun woede en nijd geuit hebben, komen ze aan hun verlangens toe en kunnen ze hun autonome ruimte vergroten in het contact met anderen. De therapiegroep kan een ‘container’ bieden voor de woede van vrouwen (Lazerson, 1992).

Vanuit het systeemdenken is de moeder–dochterrelatie als focus voor interventie onder de aandacht gebracht. In de Verenigde Staten startte een viertal vrouwelijke gezinstherapeuten in de jaren tachtig het ‘Women’s Project in Family Therapy' (Carter, Papp, Silverstein & Walters, 1981/1982). Dit viertal hield in Europa workshops over het werken met moeders en dochters. In Nederland werkten therapeuten van Stichting de Maan² de ideeën verder uit. Ze pasten ze toe in workshops voor hulpverleners (Krips & Groen, 1983) en in therapiegroepen voor vrouwelijke cliënten (Goudswaard & De Lijser, 1990).

In de groepstherapie die in dit artikel wordt beschreven, is de werkwijze eclectisch. Er zijn elementen aanwezig uit de gedragstherapie (Clijsen, De Groot & Hoos, 1975), de systeemtherapie (Boszormenyi–Nagy & Spark, 1973) en de Pesso–psychotherapie (Pesso, 1988). De objectrelatie–theorie vormt de theoretische achtergrond voor hypothesen over de kernconflicten van de deelnemende vrouwen. De indicatie voor de in dit artikel beschreven vrouwengroep zijn fobische, psychosomatische, depressieve en obsessieve klachten, die verondersteld worden samen te hangen met problemen in relaties met partners, kinderen, collega's, vriend(inn)en en ouders. Deze problemen hebben te maken met een negatief zelfbeeld, sterke schuldgevoelens en slachtoffergedrag. De groep is gericht op het vergroten van autonomie in intieme relaties.³

Onder ‘de reproduktie van het moederen’ verstaat men het aanleren van koesterende vaardigheden aan de volgende generatie. Het moederen wordt als relationele sensitiviteit in de persoonlijkheid van ouders op kinderen doorgegeven. Nog steeds worden voornamelijk vrouwen voor het uitoefenen van deze taak opgevoed. Dit proces van moeder op dochter lijkt op het ogenblik meer spanning met zich te brengen dan tevoren (Chodorov, 1978; Silverstein, 1981; Merckelbach, 1987).

In de klachten en hulpvragen waarmee de naoorlogse generatie vrouwen bij de reguliere geestelijke gezondheidszorg en de vrijgevestigde hulpverlening aanklopt, spelen problemen rond deze relationele gevoeligheid dikwijls een rol. De intrapsychische conflicten van deze vrouwen liggen veelal op de as tussen de behoefte aan autonomie en aan koestering. Dit komt tot uiting in seksespecifieke interacties, bijvoorbeeld wanneer vrouwen voor anderen zorgen, niet openlijk boos zijn en een ondergeschikte positie innemen. Dat zou ten koste gaan van het onderkennen van en opkomen voor eigen behoeften (Eichenbaum & Orbach, 1982; Flax, 1991). Voor hun opofferende gedrag betalen deze vrouwen een prijs in de vorm van depressieve, fobische of psychosomatische klachten, hevige faalangst, zelfdestructief gedrag, eetproblemen en dergelijke.

De strijd om de autonomie, zoals die plaatshad en plaatsheeft in de relatie met de moeder, is te zien als het prototype voor het hanteren van belangrijke relaties in het latere leven van de dochter (Carter, 1981). Voor dochters is deze strijd anders dan voor zoons. Aangezien een moeder haar dochter meer als verlengstuk van zichzelf ziet, is het voor de dochter moeilijker om zich los te maken (Chodorov, 1978). Vijandigheid tussen moeder en dochter lijkt onvermijdelijk wanneer de dochter zich losmaakt van de moeder en een individu wordt. Agressie is een noodzakelijk element in het veroveren van een eigen subjectiviteit (Merckelbach, 1987; De Kanter, 1993).

Bij de naoorlogse generatie vrouwen is de kloof tussen moeder en dochter duidelijker zichtbaar dan voorheen. Van invloed daarop zijn de groei van de onderwijsparticipatie en klassemobiliteit van vrouwen. Sociale mobiliteit kan een emotionele afstand tot het milieu van herkomst teweegbrengen die tot loyaliteitsconflicten aanleiding kan geven (Gomperts, 1992).

De absolute waarde van het moederschap is doorbroken. Was de vrouw tot de Eerste Wereldoorlog veroordeeld tot dochterschap totdat zij trouwde en moeder werd, nu is er een overgangsgebied ontstaan waarin de belofte van het moederschap niet meteen hoeft te worden ingelost (Merkelbach, 1987).

De twee feministische golven en de verspreiding van het psychologisch en psychoanalytisch gedachtengoed hebben het bewustzijn van de naoorlogse dochter mede gevormd (Walters, 1988; Nicolai, 1992). De individuatie is op gang gekomen, het verlangen naar autonomie is hierdoor gewekt, maar kan niet altijd gerealiseerd worden (Slijper, 1993). Brinkgreve (1988) gebruikt de term ‘strategische generatie’: oud genoeg om opgevoed te zijn met een full–time thuismoeder als voorbeeld en jong genoeg om van de nieuwe maatschappelijke kansen voor vrouwen gebruik te kunnen maken.

De westerse naoorlogse generatie dochters zit in een verwarrend overgangsgebied: autonomie is niet meer uitsluitend het terrein van mannen en koestering niet alleen dat van vrouwen. In zichzelf ervaren zij deze splitsing wel, waardoor angst voor ontmaskering zelfstandige prestaties kan ondermijnen en schuldgevoel op de loer ligt als er eens niet gekoesterd wordt.

Dit kan tot een ingewikkelde verstrengeling van gevoelens leiden. De dochter kampt met een algemeen vrouwbeeld en een eigen gender–identiteit, die vol verwarrende tegenstrijdigheden zitten. In haarzelf kan een botsing plaats hebben tussen wat haar omgeving van haar als vrouw verlangt en wat ze zelf wil (Nicolai, 1992). Het vrouwbeeld waarvoor haar moeder model stond, is als voorbeeld dikwijls niet erg aantrekkelijk.

Een moeder kan in haar dochter het kleine ongekoesterde en verlangende meisje herbeleven dat ze zelf was. Ze kan jaloers en afwijzend zijn, omdat zij haar dochter meer aandacht geeft dan ze zelf kreeg (Eichenbaum & Orbach, 1982). Een moeder ziet haar kind opgroeien tot vrouw met kansen in het leven die zij zelf nooit had. Ze merkt dat jonge vrouwen aantrekkelijker gevonden worden dan oudere. De dochter heeft de neiging emotionele behoeften van haar moeder te bevredigen en daar tegelijkertijd onbewust tegen te rebelleren. Er wordt een non–agressiepact gesloten tussen moeder en dochter om de ‘symbiotische illusie’ in stand te houden: boosheid, haat en nijd mogen niet bestaan tussen de twee leden van de idylle, terwijl deze gevoelens juist worden aangewakkerd doordat ze onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn (Halberstadt–Freud, 1985; 1987).

Familiebanden worden wel onzichtbare loyaliteiten genoemd. Ook als de kinderen groot zijn, en de ouders dood, beïnvloeden deze banden de kinderen over generaties heen, hetgeen tot uiting kan komen in de wens om iemand te helpen, de dwang om iemand te gehoorzamen, het onvermogen om iemand pijn te doen (Boszormenyi–Nagy & Spark, 1973).

Hoe kan de dochter hier uitkomen, zonder de band met haar moeder te verliezen? Kan ze trouw blijven aan haar moeder en tegelijkertijd zelfstandig worden in haar eigen intieme contacten?

Ambivalentie in de relatie met moeder is beschreven als de basis voor de grote investering van vrouwen in relaties en voor de angst om deze relaties te verliezen (Person, 1982). De dochters die aan de therapiegroep meededen, voelden zich boos én schuldig tegenover hun moeder en hadden het idee te kort gekomen te zijn aan koestering en erkenning. Meestal hadden ze de overtuiging dat boze en liefderijke gevoelens voor hun moeder niet samen konden gaan. Onverschilligheid of haat of juist een extreem grote opofferingsgezindheid jegens hun moeder was het resultaat. Ze hadden niet zelden het gevoel dat hun broers op de eerste plaats kwamen. Vaak dachten zij dat zij hun moeders teleurstelden als zij hun werk minstens even belangrijk vonden als hun (toekomstige) gezin. Zij voelden een sterke verplichting om voor hun moeder te zorgen zonder deze zorg zelf vorm te durven geven.

Alle vrouwen in de groep hadden problemen met autonomie in intieme relaties, bijvoorbeeld een vrouw die niet boos durfde te worden op een collega, ook al misbruikte die haar, of een vrouw die voor al haar vrienden zorgde zonder ooit iets voor zichzelf te vragen, of geen grenzen durfde te stellen aan haar kinderen.

Het uiteindelijke doel van de therapie is dat de dochter een ik–positie en een persoonlijke ruimte ontwikkelt zonder overheersend schuldgevoel en zonder het gevoel dat ze haar moeder hoeft aan te vallen of zichzelf te verdedigen. Door zich van haar moeder los te maken kan zij ambivalenties leren verdragen, woede creatief leren gebruiken en vervolgens de kwetsbaarheid van haar moeder herkennen en een aardiger contact met haar opbouwen, dat beiden meer ruimte biedt.

Vaak is het opbouwen van een bondgenootschap met moeder een zaak voor de lange termijn of geheel onhaalbaar. Dan is het al een goede stap als de dochter in de groep grenzen leert stellen en controle krijgt over haar schuldgevoel. In haar huidige relaties kan zij de verworven ruimte benutten. De combinatie van scheiding en verbinding, van overgave en op eigen benen staan, is voor haar dan wat gemakkelijker geworden. Haar autonomie neemt toe.

Thea (begin dertig) komt op het spreekuur omdat ze last heeft van depressieve en fobische klachten en bovendien beheerst wordt door dwanggedachten. In het werk functioneert ze sterk onder haar niveau en ze is ongelukkig in liefdesrelaties. Ze kan niet voor zichzelf opkomen en heeft een lage dunk van zichzelf. Ze heeft nog nooit lekker gevreeën. Ze vertelt dat haar moeder altijd zei: ‘Kind, seks is een ramp’.

De spreekuurhoudster adviseert deelname aan de vrouwengroep. Haar hypothese is dat de problemen van Thea rond autonomie te maken hebben met haar zelfbeeld, het beeld dat ze van haar moeder heeft en met de ‘symbiotische illusie’ die nog tussen moeder en dochter bestaat, hoewel Thea haar haatgevoelens tegenover haar moeder nauwelijks kan beheersen.

Thea is een van de vijftig vrouwen die meedoen aan de therapiegroep. Ze delen de kenmerken van de ‘strategische generatie’. Alle vrouwen zijn autochtoon en groeiden op in een kerngezin. Ongeveer de helft is afkomstig uit de arbeidersklasse (als men naar het werk van vader kijkt) en is daar door opleiding en/of werk uitgegroeid. Hun moeders waren thuismoeders: slechts enkelen hadden werk buitenshuis (gehad).

De werkwijze van de groep heeft vier centrale elementen: er wordt gewerkt vanuit het kernconflict, meer effectieve coping–strategieën worden aangeleerd, corrigerende ervaringen worden aangeboden en de context opnieuw gedefinieerd.

De groep werkt volgens de psychodrama–methode. Een psychodrama–sessie bestaat uit drie fasen: ‘warming–up’, ‘acting’ en ‘sharing’. De sessie begint met een warming–up, een groepsoefening. De therapeut is spelleider, wat in psychodrama ‘director’ genoemd wordt. Na de warming–up nodigt zij de vrouwen uit zich te melden als protagonist: degene die in het psychodrama centraal zal staan. De director heeft zich in de intake al een beeld gevormd van het kernconflict van de betreffende vrouw en interviewt haar kort in de groep. Dan laat ze haar een probleem of knelpunt uit het heden of recente verleden in scène zetten. Als het emotionele kernconflict duidelijk is, volgt een scène van vroeger – met name in relatie tot moeder – waarin dit kernconflict prototypisch is en op bewust niveau herkend kan worden. Meestal schakelt de director dan weer terug naar het hier en nu, legt parallellen met vroeger en laat de protagonist experimenteren met nieuw gedrag (de acting–fase). In volgende zittingen kan deze cyclus – of onderdelen daarvan – opnieuw doorlopen worden. De psychodrama–sessie wordt afgesloten met een ‘sharing’, waarbij de protagonist terugkeert in de groep, en groepsleden bij hen opgeroepen gevoelens van herkenning bespreken. De ervaringen van de groepsleden raken zo verbonden met de narratieve en emotionele elementen van het psychodrama van de protagonist.

Er wordt in de groep voornamelijk gewerkt vanuit het dochterperspectief. Gesprekken van dochters met symbolische moeders vinden plaats in rollenspel. Door rolwisseling geeft de hoofdpersoon (dochter) gestalte aan de moeder. De rol van moeder wordt na de rolwisseling overgenomen door een groepsgenoot, die dan als ‘hulpego’ fungeert.

De protagonist verbeeldt en beleeft het innerlijk beeld dat ze van haar moeder geconstrueerd heeft. Vanzelfsprekend kan dat afwijken van het historische of realistische beeld. Ook overleden moeders kunnen zeer ‘levend’ aanwezig zijn in de groep.

Vaders en siblings spelen in de psychodrama's eveneens een rol. De director richt echter zo mogelijk de focus op moeders. Daarbij is het pre–oedipale tweetal (in dit geval moeder en dochter) meer in de aandacht dan de oedipale driehoek (moeder, vader en dochter).

Een psychodrama of onderdeel daarvan kan eindigen in een catharsis die met emotionele ontlading gepaard gaat en rust en inzicht kan geven. Voor sommige vrouwen is het voldoende om zich innerlijke dilemma's of interactiepatronen in de buitenwereld bewust te worden en te ervaren, en de bijbehorende gevoelens. Dan staat in het psychodrama het exploreren van de conflictstof centraal, zonder dat er een duidelijke catharsis volgt. Andere vrouwen hebben gedragsoefening nodig. Het veranderen van interacties in het dagelijks leven kan het begin van een oplossing van problemen vormen. Het aanleren van beter passende coping–strategieën om met de werkelijkheid van alledag om te gaan, krijgt in de groep veel aandacht.

Om de protagonist te versterken kunnen steunende elementen geïntroduceerd worden. Groepsleden figureren als favoriet zusje, vriendin of ideale moeder. Krachtig is de in psychodrama gebruikte techniek van het dubbelen, die in deze groep wordt toegepast door een van beide therapeuten (degene die niet belast is met de regie). De dubbel vertolkt de onuitgesproken gevoelens en verlangens van de protagonist.

Het gebruik van een ideale moeder (Pesso, 1988), die door de dochter zelf geïnstrueerd moet worden, kan een corrigerende en ontladende ervaring geven. Als vrouwen het te moeilijk vinden om een ideale moeder toe te laten of de neiging hebben te splitsen in goed en kwaad, kan de director er een slechte moeder bij zetten, die een ondermijnende stem laat horen.

In de systemische variant van psychodrama wordt er rekening mee gehouden dat bij het in stand blijven van problemen anderen betrokken zijn (Williams, 1989). Er kan ruimte voor beweging in dilemma's worden gecreëerd door een nieuwe definitie van het systeem van herkomst te vormen. Via de techniek van rolwisseling kan een andere positie in het systeem uitgeprobeerd worden.

«Vera (48 jaar) kondigt in de groep aan dat ze haar moeder het liefst nooit meer zou zien. Haar moeder belt bijna iedere dag op en claimt haar zorg. Soms krijgt Vera hevige paniekaanvallen. Deze klachten zijn begonnen op de dag dat Vera's eigen dochter op kamers ging wonen.

De director inventariseert welke ‘schulden’ er nog in te lossen zijn aan Vera's moeder. Welke familieleden zouden vervolgens getuige van een eventueel afscheid kunnen zijn? Een tante, een nichtje, Vera's dochter en Vera's (al overleden) vader zitten nu – gespeeld door groepsleden – in de kamer. Via rolwisseling leeft Vera zich in al deze familieleden in: hoe zouden ze het vinden als Vera zelfstandiger werd, aan wiens kant zouden ze staan? Zouden zij de zorg voor haar moeder willen overnemen? Vooral de confrontatie met haar vader en het vragen om zijn toestemming om een stap van moeder vandaan te doen, leiden tot sterke gevoelens van ontroering en geven vervolgens rust.»

Veranderen kan cliënten in nog grotere problemen brengen dan ze al zaten. Het voortbestaan van het autonomieprobleem kan belangrijker zijn als focus voor interventie dan het ontstaan ervan. Om die reden is het raadzaam om stil te staan bij de schuldbalans (Boszormenyi–Nagy & Spark, 1973; Krips & Groen, 1986). In dit geval is het zaak om na te gaan hoe veranderend gedrag van de dochter haar leefsysteem van nu en van vroeger zou kunnen beïnvloeden en hoe het schuldgevoel van de dochter zou kunnen toenemen als ze minder ‘gehoorzaam’ is aan oude codes en loyaliteiten. Als symptomen zoals sombere stemmingen, vreetbuien of suïcidale gedachten toenemen, kan dat met een verschuiving van de schuldbalans te maken hebben. De dochter moet leren hoe ze met het schuldgevoel kan ‘onderhandelen’, hoe ze het kan afkopen, begrenzen, of er een ander, minder destructief gedragspatroon voor in de plaats kan aanleren.

Vaak nauw verweven met het schuldgevoel is het schaamtegevoel (Halberstadt–Freud, 1988). Voor de woede op haar moeder en de afhankelijkheid van haar schaamt de dochter zich, waardoor schuld en schaamte samengaan. Schuldgevoel blijkt ook vaak een dekmantel voor schaamte te zijn. Dochters zien, als ze zich minder schuldig voelen en meer hun eigen gang gaan, soms nog ieder moment het oog van hun moeder op hen gericht. In hun visie blijft de blik vol afkeuring, niet alleen over wat de dochter dóet, maar ook over wie en wat ze ís.

Drie tot zes maanden na de laatste zitting van de groep wordt met zo veel mogelijk deelneemsters mondeling en/of schriftelijk geëvalueerd.

Twee van de vijftig vrouwen haakten tussentijds af. Eigenlijk zijn alle anderen tevreden over de groepstherapie. Herkenning en bewustwording en het verkrijgen van meer zelfvertrouwen in het contact met hun moeder en met anderen noemen de meeste (ongeveer veertig) vrouwen als resultaat. Klachten als zelfdestructief gedrag en symptomen als depressie en angststoornissen zijn bij bijna alle vrouwen sterk verminderd. Een citaat dat duidelijk maakt dat de doelstelling van de groep gehaald is:

‘Langzamerhand begon ik te beseffen dat mijn klachten verband hielden met de relatie met mijn familie, met name mijn moeder. Via het uitspelen zie ik nu beter wat er gebeurt, waar de communicatie misgaat. Doordat ik op haar plaats kan gaan staan, merk ik sneller wat er bij mij ligt en wat bij haar. Dus kan ik meer mezelf zijn en adequater handelen.’

De groep heeft voor de een meer opgeleverd dan voor de ander. Vooral vrouwen die het moeilijk vinden om aan een rollenspel mee te doen, profiteren er wat minder van.

De seksehomogeniteit van de groep wordt vaak genoemd als voordeel en zelfs als voorwaarde. ‘Veilig, herkenbaar en prettig’, noteren de deelneemsters in hun evaluaties. Een enkeling ziet ook nadelen: ‘Je ergert je wel eens aan al dat geslachtoffer van vrouwen, hoewel dat tegelijkertijd zo vertrouwd is.’

Ook als vrouwen minder vaak zelf centraal hebben gestaan in een psychodrama kan het rendement groot zijn. Emotioneel inzicht in zichzelf wordt vergroot door zich te verdiepen in anderen. De vrouwen in de groep hebben een modelfunctie voor elkaar, geven elkaar hoop, en door de groep verbeteren hun inlevingsvermogen en frustratietolerantie. Vrouwenhulpverlening biedt een specifieke wijze van bejegenen, die zowel respectvol als optimistisch is. Ingewikkelde psychodynamische problemen kunnen door het gestructureerd werken zonder al te veel regressie of gevaar voor desintegratie bewerkt worden. ‘Beelden van vaders en moeders werden voor mij tot leven gebracht als een ander speelde. Ze werden er wat minder heilig door; boos worden werd gewoon.’

De actieve werkwijze, eigen aan de psychodrama–methode én de vrouwenhulpverlening, is de deelneemsters goed bevallen. ‘Actief bezig zijn met jezelf en de inbreng van anderen dwingt je beter te luisteren’, schrijft een deelneemster en een ander meent: ‘Het dwingt je de kern van je probleem helder te krijgen.’ De psychodrama–methode legt de nadruk op het emotioneel ervaren van en actief vorm geven aan de problematiek. De vrouwenhulpverlening voegt methoden toe die vrouwen uit hun machteloosheid halen door ze een beter passende coping–strategie te leren. ‘Ik zie en voel niet alleen wat ik doe nu, ik weet ook hoe ik het anders aan kan pakken. Ik wacht niet meer tot mijn man actie onderneemt.’

Vrouwenhulpverlening verschaft een analyse– en werkkader voor de seksespecifieke elementen van de problematiek en van de rol van macht in het vormgeven van de gender–identiteit. Daarbij is de psycho–educatie een belangrijk bestanddeel. Doordat de therapeuten het verhaal van de dochter en de moeder in een bredere context plaatsen, wordt de individuele druk minder zwaar en leren vrouwen verbanden zien tussen hun eigen seksesocialisatie en die van hun moeder. Ze leren ook elkaar te steunen in het anders omgaan met ‘slachtofferpatronen’ en de krachtiger kanten van zichzelf te profileren.

Niet alleen seksestereotypen, ook moederbeelden kunnen in de groep gedeconstrueerd worden. Naast het moederschap als maatschappelijke institutie is er het niveau van de mythische moeder (Nicolai, 1992). Op dit niveau zijn er de beelden van de almachtige en altijd koesterende, goede moederfiguur, en de slechte moederfiguur, die er vooral op uit zou zijn haar kinderen te verslinden of voor eeuwig aan zich te binden (Caplan, 1991; Nicolai, 1992).

Al is een moeder in de fantasie van haar dochter nog zo machtig, haar positie in de samenleving is daarmee niet in overeenstemming (Mitscherlich, 1986). Het ouderschapsarrangement waarbinnen dochters opgroeien, bepaalt in hoge mate het beeld dat vrouwen van het moederschap krijgen. In een patriarchale cultuur hebben kinderen een exclusieve band met één moeder. Moeders hebben enerzijds een lage status terwijl anderzijds het welslagen van het leven van haar kinderen aan haar invloed wordt toegeschreven. De ideologie, die moeders de schuld geeft en ze tegelijkertijd idealiseert, wordt gevoed door onze kinderlijke fantasieën, die het produkt zijn van de exclusieve relatie met één moeder (Chodorov & Contratto, 1989). Als moeders de enige bron van bevrediging voor een kind zijn, is het geen wonder dat dit kind wanneer het zich van haar wil losmaken, ambivalente gevoelens voor haar ontwikkelt.

Wanneer een therapeute zich uitsluitend identificeert met het boze kind, onderschrijft en legitimeert ze de mythe van de almachtige of machteloze moeder. Het is dan ook zaak om de dochter te leren dat ze een actief, volwassen aandeel in de interactie met haar moeder heeft en dat onvolkomenheden bij het leven horen. Een uitspraak van een dochter in de groep over zichzelf relativeert het beeld van de perfecte moeder: ‘Je neemt je moeder zo veel kwalijk en je denkt dat je het met je eigen dochters beter doet. Dat is nog maar de vraag. Je hebt zeker dingen fout gedaan als moeder, maar ook veel goed, en daar kun je voor gaan staan als je dochter kritiek op je heeft.’ Inzichten als deze relativeren iets van de spanning in de reproduktie van het moederen.

Ten slotte is het voor de vrouwen in de groep belangrijk om in te zien dat vrouw–zijn en moederen niet hetzelfde zijn. Moederen wordt weliswaar van moeder op dochter in de persoonlijkheid doorgegeven, maar dochterschap is geen spiegelbeeld van moederschap. Moederschap is geen noodzakelijke bestemming voor een vrouw en het verlangen van de dochter ontspringt of eindigt niet in haar relatie met haar moeder (Flax, 1993).

Met veel dank aan Elly de Lijser, die de groep mee ontwikkelde. Zij is als psychotherapeute werkzaam bij de RIAGG Oost te Amsterdam en in eigen praktijk te Landsmeer.