Amerikaanse feministische auteurs kiezen vaak voor gestructureerde gesloten groepen met twaalf à zestien bijeenkomsten (Butler, 1986; Cole, 1985; Goodman & Nowak–Scibelli, 1985; Herman, 1985). Herman (1992) benadrukt dat een gesloten en gestructureerde incest–groep een verstoring van een delicaat evenwicht tussen intimiteit, frustratietolerantie en onderlinge tegenstellingen voorkomt, terwijl het bespreken van thema's duidelijkheid en houvast geeft. Zij vermoedt dat ook de frustratietolerantie van de therapeuten een rol speelt bij het kleine aantal groepssessies. Groepstherapeuten, onder wie Ettin (1989), menen juist dat de thematische aanpak een herhalingspatroon kan verdoezelen. Het gaat dan om de afhankelijkheid van de groepsleiders, die voor de slachtoffers bepalen hoe de werkelijkheid er uit ziet: dat deden de misbruik–plegers vroeger ook. Ettin pleit voor langdurige, ongestructureerde groepen met overigens alleen vrouwelijke groepsleden.

Herman (1992) onderscheidt drie stadia van herstel van traumatische ervaringen en vindt dat voor elke fase een andersoortig hulpaanbod nodig is. Zo staan in de eerste fase de crisisinterventie en het creëren van veiligheid in het heden voorop. In de tweede fase staan het verleden, de herinnering aan en de rouwverwerking van traumatische ervaringen centraal. Dit lukt het beste in homogene, gesloten, doelgerichte groepen met een grote cohesie en een vastgestelde einddatum. In de derde fase staan het beginnen aan allerlei activiteiten, het leren leggen van nieuwe contacten en de toekomst voorop. De vroegere trauma's overheersen dan niet meer. Herman vindt dat dit het beste kan gebeuren in heterogeen samengestelde en meer ongestructureerde psychotherapiegroepen met een open einde.

Begin jaren tachtig is de ‘Vereniging Tegen Seksuele Kindermishandeling Binnen Het Gezin’ gestart met weekends en praatgroepen voor vrouwen en meiden. Het centrum voor vrouwenhulpverlening ‘De Maan’¹volgde in 1984 met begeleide lotgenotengroepen. Zonder op de hoogte te zijn van de Amerikaanse literatuur is dit centrum gestart met groepen van 20 à 24 sessies en een semi–gestructureerde werkwijze. Met semi–gestructureerd wordt bedoeld, dat enkele thema's en oefeningen bewust door de therapeuten ingebracht worden, terwijl andere thema's benoemd worden ter verduidelijking van wat al gaande is in de groep. De werkwijze (zie schema) is in de loop van de jaren bijgesteld. De Stichting De Maan zocht naar een variant tussen kortdurende en doorlopende groepen en vond deze in een doorlopende gestructureerde groep, waar deelneemsters zo nodig na 24 sessies konden bijtekenen voor 10 of maximaal 20 bijeenkomsten (Randag, 1992).

Bij de reguliere, ambulante hulpverleningsinstellingen groeit het aanbod aan incest–verwerkingsgroepen gestaag. Donk en Welman (1989) beschrijven hoe in 30 sessies met een semi–gestructureerde aanpak de verschillende thema's per fase behandeld worden. Zij geven, net als Van Zijl, Dorresteyn, Reyenga en Spakman (1990) aan, welke oefeningen geschikt zijn per groepsfase. Hun aanpak toont grote overeenkomsten met onze werkwijze. Inmiddels bieden enkele dagcentra en psychiatrische instellingen sekse–specifieke incest–hulpverlening in groepsverband aan.

Vrouwen met een onverwerkt incest–verleden zitten ook in gemengde groepen bij mannelijke therapeuten. In een dergelijke groep lopen zij het risico, dat zij een bijzondere positie innemen of te angstig blijven en dat het verwerken van trauma's belemmerd wordt door actuele relationele conflicten in de groep. Soms trachten zij door een heftige verliefdheid hun onbewuste angst counterfobisch af te weren. Het onderscheid tussen positieve gevoelens en erotiek is voor misbruikte vrouwen soms Bohn Stafleu van Loghum. Als de verliefdheid dan te ‘oedipaal’ geïnterpreteerd wordt, vergroot dit het schuldgevoel. Kroeze–ten Brummelhuis en Bezemer (1992) constateren dat het hierbij kan gaan om een geseksualiseerde vorm van de pre–oedipale behoefte aan veiligheid en acceptatie–zonder–misbruik. Sommige auteurs lijken veel te verwachten van overdrachtsbelevingen, zonder overigens aannemelijk te maken dat hierdoor positieve veranderingen optreden (Ganzarain & Buchele, 1986, 1987). Hertraumatisering is naar onze mening juist het grootste risico dat deze categorie cliënten loopt. Het is geen kunst om bij deze vrouwen heftige emoties op te wekken; moeilijker is het om werkelijke veranderingen te bewerkstelligen. De groepsleden in een meiden– en een vrouwengroep met een gemengd therapeutenduo lijken vanuit een hevige angst voor de mannelijke therapeut te reageren door weg te lopen, volledig te blijven zwijgen, fors te ageren, erotisch uit te dagen of te huilen (Ganzarain & Buchele, 1986, 1987). De vrouwelijke therapeut lijkt geen houvast te bieden en vormt zo geen corrigerend identificatiemodel voor de groepsleden. De overdrachtsverschijnselen zijn zo sterk negatief gekleurd, dat (zelf)destructief gedrag binnen de groep versterkt wordt, terwijl de gevoelens van verdriet, wanhoop, eenzaamheid of zelfverwijt niet aan bod komen. De heftige splitsingen, ontstaan door herhaling van de overdracht in de vader–moeder–dochter triade, lijken therapeutisch niet produktief. Hall (1993) lijkt hierop een positieve uitzondering te vormen: zij fungeert als de autoriteit in de groep. Zij werkt samen met wisselende, mannelijke co–therapeuten in opleiding en kiest ook voor een actieve en clarificerende werkwijze. Wij geven om eerder genoemde redenen de voorkeur aan een therapeutenkoppel vrouw–vrouw.

De gevolgen van seksuele kindermishandeling zijn vanuit diverse perspectieven beschreven. Eerst lag de nadruk op klachten en symptomen zoals angsten, wantrouwen, concentratieproblemen, somberheid en depressiviteit, psychosomatische en eetproblemen, prikkelbaarheid, onverwachte agressie, suïcidaliteit, seksuele problemen, dissociatieve verschijnselen, gynaecologische klachten en verslavingen (Drayer, 1990). Nicolai (1991) beschrijft diverse theoretische modellen. Psychodynamische auteurs noemen de acute regressie van het Ik tijdens de incest, waardoor vroege afweermechanismen gemobiliseerd worden. De ontwikkeling van een coherent zelf wordt dan bedreigd. Grootheidsfantasieën moeten de vernietigingsangst dempen. De dader wordt geïntrojecteerd waardoor meisjes of vrouwen zichzelf als slecht en agressief beschouwen. Dit gevoel kan afgeweerd worden met schuldgevoelens.

Cognitieve traumatheoretici benadrukken dat irreële conclusies getrokken worden uit de ervaringen, hetgeen leidt tot een aantal fixaties. Zij stellen dat dissociatie al plaatsvindt voordat de hevige angst kan uitdoven, zodat de fysiologische opwinding niet verdwijnt (Nicolai, 1991). Van der Kolk (1988) constateert dat ernstig getraumatiseerde mensen endogene opiaten produceren als reactie op extreme pijn en deze daardoor verdragen. De ontspanning die volgt is rustgevend en verslavend, waardoor later bij hoge spanningen opnieuw verdoving wordt nagestreefd door extreme pijn op te wekken. Dergelijk repeterend zelf–destructief gedrag kan zo begrijpelijk worden. In het volgende voorbeeld komt dit thema impliciet aan bod.

‘Dat je prostitutiewerk doet vind ik geen punt, maar dat je geen geld vraagt als iemand platzak is en wat je van sommige mannen fysiek accepteert aan pijn, dat is gewoon misbruik van je laten maken.’ ‘Als ik dat nou lekker vind, waar maak jij je dan druk om?’. (Stilte). ‘Het irriteert me, omdat ik zelf ook de neiging heb me te laten misbruiken en dat wil ik niet meer.’

Bij cliënten die door vader of broer zijn misbruikt is mij een aantal interpersoonlijke en intrapsychische patronen in het bijzonder opgevallen. Ik zal ze hier kort bespreken.

a: Incest tussen vader en dochter De band met de moeder wordt meestal als verbroken ervaren door het geheim of door de beleving van verraad en onmacht. De band van de dochter met de vader wordt als gespannen, angstig en ambivalent beleefd, ook als deze later feitelijk verbroken wordt. Volgens sommige onderzoekers is de relatie met de moeder in de periode die voorafgaat aan het seksueel misbruik al matig tot slecht (Madonna, Scoyk & Jones, 1991). Bij sterke ambivalentie ten aanzien van de vader zijn de schuldgevoelens, vooral ten opzichte van de moeder, vaak sterk. De vermeende uitverkoren positie is onverdraaglijk en versterkt het gevoel zelf slecht en gevaarlijk te zijn. De dochter kan op een pseudo–volwassen wijze denken dat zij de situatie wel aankan en dat zij haar moeder en jongere zusjes moet redden of beschermen, hetgeen tegelijkertijd minachting voor haar moeder oproept. Een ‘gewonnen’ competitie op een leeftijd, waarop concurrentie met de moeder nog niet volledig ontwikkeld is, zoals in de puberteit, geeft later vaak een gevoel van minachting en almacht ten opzichte van vrouwen. Bovendien geeft dit een vertekend beeld van erotische macht over en invloed op mannen: een glimlach zou altijd opgevat worden als een uitnodiging tot seks, waaraan mannen geen weerstand zouden kunnen bieden. Een keerzijde van dit narcistische almachtsgevoel is dat deze vrouwen het als een totale afwijzing ervaren als op hun avances niet wordt ingegaan. Vanuit het archaïsche strenge geweten, vaak ontwikkeld als enig houvast in een grenzeloze gezinssituatie, kunnen zij zichzelf bij elk sensueel gevoel veroordelen. Associaties met seksualiteit kunnen extra beladen zijn. Een voorbeeld uit een groep illustreert dit.

Vrouwen die – net als hun moeder – niet bij machte zijn geweest iets aan het langdurige en frequente fysieke en seksuele geweld te doen, haten hun vader vaak openlijk of voelen zich chronisch hulpeloos en depressief. De schadelijke aanpassing, nodig om de uitzichtloze situatie vol te houden, toont zich later: wanneer zij uitingen van geweld gewoon vinden die voor anderen onacceptabel zijn.

Als beide ouders hun dochter misbruikten, is de ontwikkeling van zelfvertrouwen vaak volledig geblokkeerd. Deze vrouwen, die leerden om hun gevoelens sterk af te splitsen of volledig te dissociëren, uiten zich soms mild over hun ouders. Anderen denken dan vaak dat deze vrouwen ‘zo gaaf gebleven zijn, ondanks de incest’. Voordat vrouwen verontwaardiging over onrecht kunnen voelen en dat op een meer directe manier kunnen uiten, moeten zij het gevoel ontwikkeld hebben zelf recht van spreken te hebben. Ter illustratie een dialoog, afkomstig uit een groep.

b: Incest tussen broer–zus of seksueel misbruik door naaste familieleden Op de voorgrond staat het gevoel verwaarloosd en onbeschermd te zijn door beide ouders en vooral door de moeder. Onder het gevoel van machteloosheid en depressie gaat een felle haat tegen de broer(s) schuil. Opvallend is dat de moeders van deze vrouwen veel macht wordt toegekend. Een macht die zij vooral gebruikt zouden hebben om de positie van de broers te versterken. Het is voor dochters intens vernederend dat hun moeder niet heeft ingegrepen; daaruit trekken zij de conclusie niets waard te zijn. De emotionele afstand tot beide ouders is groot. Zet zo'n broer zijn zus aan de kant voor een ‘echte’ partner, of stopt hij onverwacht met de extra aandacht die samenging met het misbruik, dan ervaart een vrouw zichzelf helemaal als een wegwerpartikel. Ambivalentie rond aandacht en afwijzing speelt dan een belangrijke rol.

De grenzen tussen ouders en kinderen zijn onduidelijk en de verhoudingen tussen de kinderen worden ook aangetast door de incest. De geheimzinnige sfeer leidt tot onderlinge achterdocht, tot isolement of uitstoting, tot grote onveiligheid en onzekerheid, tot teruggetrokkenheid en veel voorkomende ruzies. De kinderen leren meestal niet om samen constructief naar oplossingen te zoeken voor de verschillende behoeften. De overeenkomst met emotioneel verwaarloosde kinderen is in dit opzicht groot.

In de incest–groepen herhaalt zich de hierboven beschreven gezinsdynamiek. Het gemis van een liefdevolle, niet–beschuldigende ouderfiguur in de kindertijd wordt omgezet in de wens die alsnog te vinden, iemand die helemaal achter hen staat, onvoorwaardelijk hun verhaal gelooft en die beschermt tegen nieuw verraad of machtsmisbruik. Zelfs als dit nooit expliciet verwoord wordt, merken de therapeuten het sterke appel dat uitgaat van een idealiserende overdracht. Tegelijkertijd is de angst groot voor versmelting met de therapeuten. Door deze versmelting zou het moeizaam bereikte gevoel van onafhankelijkheid verloren kunnen gaan. Daarnaast dreigt nog steeds het gevaar van de desillusie. De onafhankelijkheid wordt dan nogal eens beschermd door extreme kritiek te voelen en te uiten. Het conflict tussen enerzijds het verlangen naar een ideale ouder en anderzijds de fusie– of versmeltingsangst, een bekend kernconflict voor veel vrouwen, is bij deze vrouwen extra groot. Groepsleden hanteren verschillende mechanismen om zichzelf overeind te houden in dit conflict. Therapeuten moeten de hiermee gepaard gaande verschijnselen zoals lof, wantrouwen en protest herkennen en enige tijd verdragen en blijven respecteren. Op groepsniveau is hetzelfde conflict merkbaar. De groepscohesie heeft dan ook een speciaal karakter: enerzijds benadrukken de deelneemsters opvallend vaak hun individuele verschillen, terwijl anderzijds de onderlinge herkenning sterk beleefd wordt, wat tot grote opluchting leidt.

In deze eerste fase gaat het, behalve om de ontwikkeling van een begin van vertrouwen en hoop, om de mate waarin onzekerheid en wantrouwen acceptabel en hanteerbaar zijn. Het aftasten van wat vooral de therapeuten kunnen bieden bepaalt de communicatielijnen. Daarom wordt gesproken van de parallelfase (Levine, 1982). De therapeuten structureren duidelijk de eerste paar sessies om een optimaal gevoel van veiligheid te helpen ontwikkelen. De oefeningen in deze fase, waarbij heel bewust nog niet over incest–onderwerpen gesproken wordt, benadrukken de andere, gewonere kanten van de deelneemsters. Zo leeft de hoop op dat de groep niet alleen angstig en moeilijk, maar ook plezierig kan zijn. Altijd is er wel een groepslid dat zegt: ‘Oh, ik dacht meteen, wat zien jullie er eigenlijk gewoon uit. Je kunt helemaal niets zien van die incest!’.

Om de gevoelens van angst en spanning en de reactie daarop te normaliseren, hebben de therapeuten zich in de loop der jaren aangewend om tijdens de eerste sessie expliciet te vragen naar de manier waarop een ieder met spanning en angst omgaat. De vrouwen melden dan vaak dat ze deze gevoelens ontkennen, gevaar bagatelliseren of overschreeuwen, wegduiken of vluchten; sommigen geven aan niets te voelen, ‘uit hun hoofd te schieten’, toe te kijken, of black–outs te hebben. Ze leren inzien en accepteren dat dergelijke reacties in spanningsvolle situaties nodig geweest zijn en soms nog nodig zijn. Wij spreken af dat iedereen kan aangeven wanneer de spanning te hoog oploopt en waar dan behoefte aan is. Een vrouw geeft bijvoorbeeld aan, dat zij hard bij haar naam geroepen wil worden en een blik wil opvangen om zo snel mogelijk met haar aandacht terug te keren. We spreken af dat er time–outs van hooguit vijf minuten zullen zijn voor die vrouwen, die fysiek aanvoelen de spanningen in de groep niet meer te kunnen verdragen. Door deze mogelijkheden te bespreken is het onrustige, plotselinge weglopen sterk afgenomen in latere groepen. Zo wordt gestimuleerd en gehonoreerd dat de deelneemsters de body–ego–grens leren signaleren. In de loop van de zittingen leren groepsleden meer te verdragen en zich emotioneel beter af te schermen voor de verhalen van anderen.

Vanaf de derde sessie stellen vrouwen vaak zelf voor om over de incest te gaan praten. Dit wordt gehonoreerd of anders wordt het onderwerp door de therapeuten ingebracht. Dan worden de meest voor de hand liggende feiten uitgewisseld.

Wat hierbij opvalt is dat de cohesie minder snel tot stand komt dan in andere vrouwengroepen (bijvoorbeeld Delahay, 1992). Relatief vaak bestaat er veel argwaan ten opzichte van autoriteiten, en verzet tegen de als bedreigend ervaren afhankelijkheid. De herkenning van onderlinge overeenkomsten wordt als een opluchting, maar soms ook als een beklemming ervaren. Vrouwen beweren dan dat bepaalde klachten echt ‘niets’ met incest te maken kunnen hebben. Toch worden steeds weer dezelfde klachten spontaan genoemd, zoals ‘iedereen profiteert van mij. Ik wil leren om eens iets te weigeren’. Oefenen hiermee blijkt als heel moeilijk, maar ook als nuttig ervaren te worden. Wanneer echter de therapeuten hun eigen grenzen en die van de groep bewaken, wordt dit in deze fase niet altijd gewaardeerd:

Duidelijk wordt dat er op groepsdynamisch niveau een autoriteitscrisis over normen en waarden gaande was. Wie mocht bepalen hoe er met emoties omgegaan werd en vooral hoeveel tijd dit in beslag mocht nemen? De ambivalentie over groepsdeelname die bij iedere groep in deze fase optreedt, wordt in de incest–groepen versterkt door de angst ‘te zwaar te zijn’ voor de therapeuten. Zo wordt het advies beide therapievormen te benutten wel eens heel anders ervaren dan bedoeld:

De angst om te belastend te zijn en daarom doorgeschoven te worden naar de groepsbehandeling, blijkt een herkenbare onzekerheid voor veel groepsleden. Deze gevoelens zijn vergelijkbaar met de hoop op en het gebrek aan steun van de moeder en andere autoriteitsfiguren.

2. Opnemingsfase Kenmerkend voor deze fase is dat de relaties tussen de groepsleden zich uitkristalliseren. Thematisch uit zich dit in de strijd om meer aandacht en de angst voor overweldiging en uitstoting. Er wordt uitgetest hoeveel bescherming de therapeuten bieden en wat de groep aankan. Het doel van deze fase is het vangnet voor heftige beangstigende emoties steviger te maken (zie schema). Allerlei emoties en met name de incest–ervaringen kunnen vervolgens meer gedeeld en besproken worden, tenminste als de therapeuten daar de kans toe krijgen en de tijd er rijp voor is:

De woede, die door schaamte en schuldgevoelens niet direct tegen de dader geuit kan worden, kan lange tijd op zichzelf gericht blijven. Als deze functie blootgelegd wordt, kunnen verwarring en een verstoring van het bewaarde evenwicht ontstaan. Door ons en de groep af te wijzen leek deze vrouw haar agressie tegen haar vader opnieuw te voorkomen. Of de woede op ons haar langere tijd behoed heeft voor automutilatie, weten we niet.

Het komt nogal eens voor dat groepsleden bij toenemende angst ‘splitsing’ toepassen: zij blijven de ene therapeut idealiseren en devalueren de andere. In de eerder genoemde verontwaardigde groep leidde dit tot wrijving die enkele weken duurde.

De therapeuten proberen in dergelijke situaties de kritiek op beiden gericht te houden om zo de ambivalentie tussen de groepsleden niet op te laten lopen en het destructieve splitsen tussen de therapeuten tegen te gaan (zie schema). Hierdoor blijft het beeld van de groep als warm, voedend en begripsvol overeind, worden ‘sibling’–reacties vooral positief beleefd, en wordt de grens met de ‘oudergeneratie’ duidelijk gesteld. Daardoor kunnen ‘corrigerende ervaringen’ optreden: van volwassenen die wel kritiek verdragen, maar ook saamhorig zijn en van ‘zusjes’ die elkaar blijven steunen. De meest verwaarloosde vrouwen ervaren een dergelijke opmerking helaas vaak toch als een afwijzing. Als zij dan wel hun steun bij de groepsleden blijven zoeken en kunnen vinden, is dat gunstig.

3. Intimiteits– en wederkerigheidsfase Uitgangspunt van deze fase is veiligheid te bestendigen en ruimte te bieden om de meest beladen gevoelens te delen. In lotgenotengroepen vindt een vorm van intimiteit plaats die niet zozeer is gebaseerd op een situatie waarin conflicten zijn uitgevochten als wel op het besef schaamtevol beleefd gedrag en schaamtevolle emoties gemeenschappelijk te hebben. Het biedt intimiteit en verbondenheid om bij de groep te horen en met elkaar mee te leven.

De irreële manier van denken (disfunctionele cognities) zien de meeste groepsleden wel bij anderen, maar niet bij zichzelf. Het disfunctionele van sommig ‘egosyntoon’ gedrag wordt onderling dan ook gesignaleerd en benoemd. Desillusies over ouders en daders leiden in deze fase tot veel verdriet en woede. Sommige vrouwen bereiden zich vooral in hun individuele therapie grondig voor op een imaginaire of een werkelijke confrontatie met de dader(s) of andere familieleden (Foeken, 1987, 1991; Kanis, 1988; Rynaarts, 1989). Een geslaagde ontmoeting kan leiden tot opluchting en vermindering van schuldgevoelens. In een incest–groep kan deze ervaring anderen aanzetten tot een overhaaste confrontatie, waardoor zij eerder bevestigd worden in hun destructieve denkwijze dan dat zij hun cognities veranderen. Een voorbeeld:

Dit vormde, na een korte pauze, de aanleiding om de beduusde groep voor te stellen over een container of opbergplaats te fantaseren. Deze visualisatie–oefening beoogt overweldigende ervaringen ‘op te bergen’. Later kunnen deze beelden gedoseerd en samen met een therapeut eventueel naar buiten worden gehaald (Butler, 1986). Het lukte deze vrouw om een eiland te visualiseren waarop een zware bunker stond, waarin zij al haar herinneringen kon wegstoppen. Een reservesleutel van de bunker wilde zij aan haar individuele therapeut geven. Tijdens de follow–up–bijeenkomst drie maanden na afloop van de groep vertelde zij, dat zij een meervoudige persoonlijkheidsstoornis (MPS) had. Zij was dat via een diagnostisch onderzoek en artikelen te weten gekomen.

Weer een andere vrouw met een MPS verliet voortijdig de groep omdat ze een full–time baan had gekregen. Ze vertelde dat haar sollicitatiebrief woorden bevatte die ze niet kende en dat haar psychologische tests door iemand anders waren gedaan. De groep reageerde enthousiast en werd boos, toen de therapeuten niet op dezelfde manier reageerden.

In elke groep heeft minimaal één vrouw gezeten met een MPS. Als het switchen beperkt bleef en de amnesie niet volledig was, bleken zij profijt te kunnen trekken van deze groepen. Dat gold beslist niet voor de twee laatstgenoemde MPS–vrouwen.

Zoals eerder beschreven kunnen vrouwen vaak pas verontwaardiging voelen over onrecht als zij ervaren hebben dat iemand om hen geeft. Zo kan het niet vervulde verlangen naar acceptatie en liefde van de moeder meer aan de oppervlakte liggen dan de woede of ambivalentie tegenover de dader–vader.

In deze fase kan de behoefte om eigen ervaringen te delen sterk toenemen. In één groep lukte het ons niet meer om compromissen te vinden voor de verdeling van tijd en aandacht. We stelden daarop de hele groep voor in een kring te gaan staan en tegelijkertijd zo duidelijk als iedereen het maar wilde te roepen: ‘Ik wil álle aandacht!’ Enigszins tot onze eigen verbazing werd dit bloedserieus en krachtig uitgevoerd. Daarna barstte grote hilariteit los. De meeste vrouwen beseften dat hun verlangens niet vreemd zijn, maar dat de bevrediging ervan niet te realiseren is. De ontspannen lachbui relativeerde veel.

4. Eindfase van de groep In deze fase gaat het er vooral om, terug te kijken op wat bereikt is, de resultaten te evalueren en afscheid van elkaar te nemen. In latere groepen brachten we vanaf het begin geregeld het thema afscheid nemen onder de aandacht. Met het volgende voorbeeld uit de eerste groep, die na een lange vakantie nog vier zittingen bijeen zou komen, wordt geïllustreerd hoe het verzuim hiervan verlatingsangst kan oproepen.

Het toegeven van fouten door de therapeuten botste met de collectieve idealisering van de therapeuten, die lang overeind gebleven was. De intense teleurstelling kon opgevangen worden door de kracht van de groep zelf. Daarmee begon ook het loslaten van de therapeuten.

In een latere groep, waar de meeste groepsleden na afloop door zouden gaan met hun individuele therapie, ontstond meer ruimte om ambivalenties openlijker en kritischer met elkaar te bespreken. Ook was het beter mogelijk om stil te staan bij veranderingen in gedrag en in beleving van de slachtofferpositie. Een voorbeeld: