Het staat buiten kijf dat de maatschappij waarin wij leven heteroseksueel georganiseerd is. Het is nog verwonderlijk dat zo veel vrouwen in contact blijven of komen met hun lesbische verlangen, aangezien de hele wereld om hen heen het heteroseksuele ideaalbeeld weerspiegelt.

Lesbische liefdes en leefstijlen ontbreken bijna geheel in de beelden die onze leefwereld representeren. Als er al eens sprake is van een lesbische liefde dan loopt het meestal snel slecht af en wordt de relatie volslagen a–seksueel getoond. Lesbische seksualiteit en relaties worden negatief gelabeld: als geperverteerd; crimineel; deviant; onnatuurlijk; ziek; zondig; vies; pathologisch; niet serieus te nemen; onderwerp van denigrerende mopjes.

Als kind nemen we de negatieve houding ten opzichte van het lesbische (ook het verzwijgen is een negatieve houding) zonder afweer in ons op, niet wetende of we later een lesbisch of hetero leven zullen gaan leiden. Derhalve komen we zelden iemand tegen, lesbisch, homo, bi of hetero, die zonder negatief oordeel over lesbische vrouwen kan denken. Omdat heteroseksualiteit als waarheid en norm wordt ervaren, zijn we ons er niet altijd van bewust hoe sterk we vanuit dát wereldbeeld reageren op de mensen om ons heen.

Zowel bij lesbische als bij hetero paren ontmoeten we problemen met distantie, nabijheid, intimiteit en macht als voornaamste zorgen. Conflicten gaan over geld, intimiteit, seks en taken. De verhouding tussen verbondenheid en autonomie is de motor van angst en hoop. Relatieproblemen hebben bijna altijd te maken met ontevredenheid over deze verhouding.

Er is ook verschil in relatieproblemen bij hetero paren en lesbische paren. Grofweg gezegd staat de ‘buitenwacht’ negatiever tegenover lesbische relaties dan tegenover hetero relaties. Daardoor ervaren lesbische paren andere problemen én beleven zij vaak ‘dezelfde’ problemen als anders. De band tussen twee vrouwen ziet er anders uit dan de band tussen man en vrouw. In de hulpverlening bestaat nog vaak een blinde vlek voor deze verschillen, en het lijkt ons belangrijk om van de verschillen tussen hetero en lesbische paren doordrongen te raken, opdat lesbische cliënten adequaat geholpen kunnen worden en zich begrepen en gesteund kunnen voelen.

In de meeste hetero relaties zijn de verschillen tussen de partners duidelijk. In de meeste lesbische relaties springen de verschillen niet zo in het oog, al is het alleen al omdat het om twee vrouwen gaat. (Lesbische) vrouwen hebben vaak de diepgewortelde overtuiging dat het slecht en gevaarlijk is te verschillen van de andere vrouw. Het verlangen naar individuatie of autonomie is dan pijnlijk en ambivalent.

Het zoeken naar de verhouding tussen ‘ik’ en ‘wij’, individualiteit en verbonden zijn, onafhankelijkheid en afhankelijkheid ligt vaak ten grondslag aan machtsstrijd. Dit universele gegeven ziet er volkomen anders uit voor een gemiddeld lesbisch paar. Het is een valkuil voor therapeuten om de ervaring en strijd van lesbische vrouwen als negatief te beschouwen, omdat zij zo anders is dan de ‘normale’ ervaring en strijd van hetero paren.

In het therapeutisch werken met lesbische paren maken wij geïntegreerd gebruik van verschillende theorieën en methoden. Zo werken wij onder andere vanuit systeemtheoretische en directieve referentiekaders en werken wij bijvoorbeeld met communicatie–oefeningen, gedragsoefeningen en imaginatie. Daarbij toetsen wij deze theorieën en methoden op feministische criteria.

Dorien geeft een duidelijke grens aan hoe openlijk zij wil/kan zijn over haar liefdesrelatie met Astrid, uit angst afgewezen te worden door collega's en familie. Ze geeft hiermee aan afwijzing niet te kunnen verdragen. Het zou erop kunnen duiden dat zij zichzelf afwijst in haar lesbische identiteit. Dorien doet een beroep op Astrids bescherming.

Astrid heeft juist behoefte aan erkenning van haar lesbische leefstijl. Het tonen van je lesbische relatie kan die erkenning bewerkstelligen. Zij is er ongetwijfeld gevoelig voor dat ze wéér moeten zwijgen, en haar gevoelens moet ontkennen. Astrid doet een beroep op Doriens strijdbaarheid.

Hun onderliggende conflict is dat zij hiermee eigenlijk elkaars tegenstandsters zijn geworden. Astrids behoefte aan openheid is bedreigend voor Doriens gevoel van veiligheid, en Doriens behoefte aan verbergen van haar lesbisch–zijn is bedreigend voor Astrids gevoel van veiligheid.

Bij een casus als deze begin ik met relatiegesprekken. Ik zal voor beide vrouwen een ‘wetende getuige’ zijn van hun geïsoleerde en eenzame strijd. Ik zal hen uitnodigen mij (en dus ook elkaar) over zichzelf te vertellen en meer gevoelens, teleurstellingen, angsten, wensen en behoeften te onthullen. Eventueel maak ik gebruik van toekomst–imaginatie (‘Wat zou er gebeuren als…?’). Voor ik met gesprekken begin leg ik uit hoe ik werk en vanuit welke visie. In deze situatie ga ik na of Astrid het volhoudt door te gaan zonder verandering, en leg ik uit dat veranderen moeilijk is en pas kan als beiden de consequenties aanvaarden en aankunnen. Ik zal zeker niet nalaten hen te bevestigen in hun relatie en in hun moed om in therapie te gaan. Later in de therapie, als zij wat vertrouwd zijn met mij, met praten over zichzelf en met aandachtig luisteren naar elkaar, gebruik ik vaak een genogram om uit te zoeken welke mechanismen in de relatie te verklaren zijn uit ieders persoonlijke geschiedenis. Ik gebruik transactionele analyse om bepaalde interacties te verklaren en veranderen.

Het is de vraag of Dorien binnen deze setting aan haar acceptatie en coming–out–probleem kan werken. In beginsel ga ik ervan uit dat ze dat niet kan en wil. Het is aan Astrid en Dorien met dat gegeven zó om te gaan dat het voor beiden aanvaardbaar is, dan wel dat het niet oké is en de relatie verbroken wordt. Het gaat er mij in eerste instantie om hen te helpen uitzoeken óf, en hoe, zij kunnen omgaan met hun partner zoals ze is.

Het is mijn ervaring dat een vrouw als Dorien op een gegeven moment zichzelf ten doel stelt om zich als lesbische vrouw steviger te gaan voelen. Afhankelijk van de situatie kan ze dat in individuele therapie doen, of in een therapie waarbij de partner aanwezig is. De therapie met een cliënte die zichzelf als lesbische vrouw wil leren accepteren en sterk maken vergt een aparte benadering.

In de behandeling is het altijd belangrijk te weten te komen of de vrouwen in een netwerk opgenomen zijn en om, als dat niet het geval is, hen te stimuleren dat op te bouwen.

In het bovenstaande noemde ik macht als een van de strijdpunten in elke relatie. Dat mag iedere therapeut duidelijk zijn, voor veel lesbische vrouwen is dit een schokkende en schaamtevolle ontdekking. Niet alleen hetero mannen en vrouwen groeien op met een romantisch beeld van de liefde, met irreële en te hoge verwachtingen. Ook lesbische vrouwen creëren meestal in hun fantasie een mooi sprookje. Een onderdeel van dat sprookje is dat zij, als vrouwen onder elkaar, geen last hebben van die ongelijke machtspositie, waar hetero koppels wel mee te maken hebben. Er is immers minder vaak sprake van sociaal–economisch positie– en rolverschil.

Wanneer er dan toch een machtsstrijd blijkt te zijn, wordt dit gevoeld als een persoonlijke kwestie. Meestal bestaat de overtuiging dat zij het enige lesbische paar zijn dat een machtsstrijd heeft. Dit leidt tot een gevoel van schaamte en de angst als persoon te falen.

Beide vrouwen zijn ervan overtuigd dat ruzie maken met een andere vrouw per definitie slecht is. Onderliggend conflict is in feite de strijd om de relatiedefinitie: ‘Wie bepaalt hier wát?’. Deze strijd zie ik als een gezonde zoektocht naar de verhouding tussen de behoefte aan bevestiging (herkenning, steun, warmte, aandacht, gezamenlijkheid, vriendinschap) en profilering (verschil, spanning, uitdaging, avontuur, grenzen overschrijden) en tussen de behoefte aan leiden en geleid worden. De ‘oplossing’ van deze ‘innerlijke conflicten’ wordt gedwarsboomd door bovengenoemde overtuiging. Beide vrouwen beschuldigen elkaar ervan dat zij als lesbisch liefdespaar falen en houden daarmee het conflict onoplosbaar.

In een casus als deze is het doel het inzichtelijk maken van het onrealistische van hun verwachtingen, zodat de vrouwen gaan inzien dat machtsstrijd in een relatie een universeel gegeven is, waarmee mensen moeten leren omgaan. Maar eerst zal ik weer de ‘getuige’ zijn en het besluit in therapie te gaan positief waarderen. Hun liefde voor elkaar is zo groot, dat zij iets waarvoor zij zich mateloos schamen, aan een derde durven vertellen. Op de vraag ‘wie weten van jullie probleem?’ wordt meestal geantwoord dat niemand het weet.

Het is in de eerste plaats van belang de cliënten gerust te stellen en begrip voor de schaamte te uiten. Daarnaast wordt ruzie maken positief gelabeld. Cliënten hebben duidelijk een negatief beeld van ruzie maken. Met behulp van het genogram en van voorlichting over de ‘opdrachten’ van vrouwen (‘maak geen ruzie met een vrouw, vrouwen ondersteunen elkaar emotioneel’, ‘pas je aan’, ‘cijfer jezelf weg, laat geen geldingsdrang zien’) en de socialisatie tot lesbische vrouw (‘wij maken onze handen niet vuil aan machtsstrijd, daar staan wij boven’, ‘vrouwen zijn altijd lief voor elkaar’, ‘wij zijn gelijken’, ‘de vijand ligt buiten ons, wij zijn solidair’) probeer ik te bewerkstelligen dat de cliënten ruzie gaan zien als uitdrukking van het, tegenstrijdig aanvoelende, verlangen naar verbondenheid én autonomie.

Een belangrijke methode om een positieve werkrelatie te bewerkstelligen is het aan elkaar vertellen van de werkelijke onderliggende verlangens, grenzen en behoeften. Bijna altijd wordt dan duidelijk dat de partners elkaar proberen te veranderen (kneden) vanuit het idee dat, als de ander is zoals zij haar hebben wil, eindelijk de rust er zal zijn om autonoom te kunnen zijn. Lastige gevoelens mogen er niet zijn, op het gevaar af dat ‘leuke’ lastige gevoelens ook verdwijnen (daarover straks meer). Wanneer duidelijk wordt dat deze twee zeer verschillende behoeften aan autonomie en verbondenheid er beide mogen zijn en positief zijn, kunnen zij gemakkelijker naast elkaar bestaan en elkaar afwisselen.

Bij het onderzoeken van de onderlinge verschillen is het van belang verschillen ook te analyseren vanuit de diverse achtergrond van sociaal–economische klasse, religie en cultuur.

De uiteindelijke onderliggende behoefte van beide vrouwen is het mogen zijn zoals ze zijn, mogen doen wat ze zelf goed vinden om te doen. Daarin zitten zij zichzelf en elkaar in de weg door de moeite die beiden hebben het recht op individualiteit te accepteren. Wanneer de vrouwen hun eigen weg willen gaan, die kan verschillen van die van de partner, kan dat bij beiden angst oproepen voor afwijzing en verlies. Exploratie van de ervaringen met separatie en individuatie ten aanzien van de respectievelijke moeders en vaders, en exploratie van hun socialisatie met betrekking tot de traditionele vrouwenrol, is in deze fase van de therapie het kernthema. Vanuit de ontwikkeling van meisjes in relatie met hun moeder ontwikkelen vrouwen veel vermogen tot empathie en verbondenheid. De minder prettige kant van deze medaille is echter dat vrouwen opgroeien met een verbod op het zich van elkaar onderscheiden.

Seksualiteit is een andere universele bron van genot en frustratie. Klachten op dit vlak van hetero en lesbische paren verschillen in presentatie weinig. Het meest voorkomende probleem is verschil in behoefte aan seks. Soms is er weinig of geen seksueel contact meer.

Meestal is er sprake van een combinatie van verschillende opvattingen over liefdesrelaties en seks. Vrouwen horen geen seks met elkaar te hebben en een relatie zonder seks is geen liefdesrelatie. Dergelijke boodschappen – of ze nu wel of niet geldig zijn – maken dat vrouwen zich te kort voelen schieten.

Een andere veel voorkomende oorzaak is de angst voor onrust en confrontatie. ‘Laten we het rustig houden, we hebben het al zo druk en er is al zoveel spanning’. Seks wordt geweerd om zichzelf en/of de ander te beschermen tegen nog meer spanning en onzekerheid.

Er kunnen ook negatieve boodschappen over en ervaringen met seks een rol spelen. Een veel voorkomend innerlijk conflict is: ‘Ik neem liever geen initiatief, want dan kan ik afgewezen worden’, én ‘Ik zou weleens mijn partners grenzen kunnen overschrijden’. Er bestaat bij veel vrouwen de angst dat ze de ander te agressief benaderen.

Omdat een van de deelproblemen te maken kan hebben met negatieve gevoelens over seksualiteit als gevolg van verbod op seksualiteit in de kindertijd, negatieve seksuele ervaringen, verbod op lesbische seks, verkeerde informatie over seks en hoe je ‘moet’ vrijen, of rolverwarring en angst voor eigen verlangens, vraag ik de vrouwen hoe zij hun seksuele contact, als het er wel is/was, ervaren. Het blijkt vaak voor lesbische paren te moeilijk te zijn om over dit onderwerp te praten wanneer de therapeut een heteroseksuele man is.

Ook rolverwarring kan een factor zijn. Ik wil hier kort op ingaan. Vaak zie ik bij lesbische paren dat de ene partner het gehéle zorgpakket op zich neemt, zowel de traditionele mannenrol (klussen, de vuilnisbak) als de traditionele vrouwenrol (wassen, strijken) en de andere partner het gehele pakket van intimiteit (seks, emotionele huishouding). Het kan belangrijk zijn naar tevredenheid in de rolverdeling te vragen. Is er een sterke rolverdeling zoals hier beschreven en zijn de partners daar ontevreden over, dan moet geëxploreerd worden of er, en zo ja welke, belemmeringen in iedere partner aanwezig zijn om ook een andere kant van zichzelf te profileren.

In de casus springen twee gegevens in het oog. Het ene is dat beiden carrière gemaakt hebben, het andere is dat er soms wél tijdens vakanties gevrijd wordt.

Wanneer ik vraag naar de betekenis van hun carrière blijkt dat beide vrouwen zeer drukke en verantwoordelijke banen hebben. Ze werken al jaren meer dan veertig uur per week. Hoewel zij iemand hebben die het grotere schoonmaakwerk in huis doet, blijven er daarnaast thuis veel klussen. Wanneer ze een enkele keer samen zijn zonder dat de een of de ander iets speciaals hoeft te doen, zijn ze blij even uit te kunnen puffen en willen dan niet over hun werk praten. Het liefst zitten ze dan met een glaasje wijn bij de open haard naar muziek te luisteren, of in de tuin te genieten van de rust van de natuur. Zij genieten van deze rust bij elkaar, maar missen de erotische en seksuele spanning. Na exploratie blijkt dat beiden wel willen vrijen, maar bang zijn voor afwijzing of het overschrijden van de grenzen van de partner.

Mijns inziens is dit bij deze cliënten precies de kern van het probleem. Om carrière te kunnen maken en lesbisch te ‘zijn’, is thuis rust nodig. Het is hun gelukt deze rust en kameraadschap te creëren, maar ten koste van seksueel contact. Zowel emotioneel als seksueel contact brengen onrust met zich mee. In een dieper contact, waarin je je durft te laten raken door de ander, neem je het risico iets te voelen wat je in de war brengt, wat lastig is omdat je er iets mee moet, bijvoorbeeld praten over je werk en wat je bezighoudt. Welke gevoelens worden eventueel opgeroepen wanneer je met elkaar over je succes of tegenslag praat? Wat doe je wanneer je partner niet met je wil vrijen als jij dat wel wilt? Hoe ga je daarmee om? Hoe kun je, voor jezelf én je partner, het risico nemen lastige gevoelens op te roepen, als je elkaar juist rust en bescherming wilt geven? Ook bij dit paar is zelfonthulling nodig om te onderzoeken wat hen emotioneel en inhoudelijk wél verbindt en bewust uit te spreken wat zij aan gevoelens en gedachten verborgen hebben gehouden voor zichzelf en de partner.

Natuurlijk moet daarbij aandacht worden besteed aan het omzetten van irreële in reëlere verwachtingen. Om te overleven hebben veel lesbische vrouwen een stoere houding aangenomen; dit wordt nog versterkt door het functioneren in een omgeving waar veel concurrentie is. In het openbare leven functioneren ze alert en actief. In het privé–leven zijn ze soms naïef door de irrationele verwachting dat in de relatie met een vrouw alles vanzelf en gemakkelijk zal gaan. Je zou kunnen zeggen dat zich hier ook de traditionele mannelijke lijn aftekent, alleen zijn lesbische vrouwen kwetsbaarder door hun ‘afwijkende’ leefstijl. Tevens is een stoere houding als overlevingsstrategie bij de meeste vrouwen een dunner laagje omdat ze ook tot ‘vrouw’ zijn opgevoed, en dus gevoelig voor eventuele pijn in de relatie. Zij zullen zichzelf uiteindelijk dwingen daar aandacht aan te besteden. Ook zullen de vrouwen moeten experimenteren met nieuwe vormgeving. Een van de opdrachten die ik geef is, elkaar een half uur per dag te vertellen wat hen bezighoudt. Ik leg daarbij uit dat zo'n opdracht op te vatten is als een experiment en als mogelijkheid om informatie te verkrijgen over effecten van zo'n ervaring, dus over zichzelf en elkaar.

Ik werk soms met toekomst–fantasieën om te exploreren in hoeverre veranderingen in de relatie werkelijk wenselijk en mogelijk zijn.

In lesbische kringen wordt een vrouw die masculien imponeert ‘butch’ genoemd, een vrouw die feminien imponeert ‘femme’. De term ‘imponeren’ impliceert meer dan gedrag en uiterlijk. Het gaat om de totaalindruk die iemand maakt, het soort energie dat men uitstraalt. Lesbische vrouwen die zichzelf in deze terminologie kunnen vinden ervaren het butch of femme zijn als een identiteit en niet als een rol.

In de lesbische cultuur is het verschijnsel ‘butch en femme’ heel betekenisvol geweest. Nestle (1982) zegt – sprekend over haar ervaringen in Amerika in de jaren vijftig – hierover: ‘Het butch–femme paar maakte de lesbische cultuur zichtbaar. Er werd uitgesproken wat anderen bedekt wilden laten: het duidelijk seksuele aspect tussen twee vrouwen. Wij waren het symbool van erotische autonomie van vrouwen. Het was een daad van politiek belang om in die tijd seksueel genot bij vrouwen te durven opwekken.’

De laatste twintig jaar is er in het gangbare vrouwbeeld wel het een en ander veranderd. Het is minder statisch; geslacht en rolgedrag zijn minder rechtlijnig met elkaar verbonden. Dit zal zeker gevolgen hebben voor de manier waarop jonge (lesbische) vrouwen zich kunnen en durven manifesteren in de wereld. De context waarin vrouwen zijn opgegroeid voor het emancipatiestreven enig effect sorteerde op opvoedingssituaties is er echter een waarin geslacht, gender–identiteit en rolgedrag onlosmakelijk met elkaar verbonden waren.

De Amerikaanse psychotherapeute Loulan (1984, 1990) beschouwt butch en femme als lesbische archetypen. Ze stelt dat homofobie een sfeer heeft gecreëerd waarin lesbische vrouwen hun eigen taal eeuwenlang hebben weggemoffeld en hun eigen (seksuele) identiteit hebben onderdrukt. Ze koppelt deze archetypen, en vooral butch/femme, aan de sterke en autonome seksualiteit en erotiek van lesbische vrouwen. Loulan keert zich tegen het wijdverbreide vooroordeel dat ‘butch en femme’ iets te maken zou hebben met hetgeen we in deze cultuur onder mannelijk en vrouwelijk verstaan. Ze stelt dat deze archetypen uniek onderdeel zijn van de lesbische cultuur.

Butches voldoen in het algemeen het meest aan de stereotiepe vooroordelen over lesbiennes. Daarmee lopen ze het meeste risico. Dit maakt ook lesbische vrouwen zelf wel eens angstig: in gezelschap van een butch loopt ieder met haar mee in de ‘vuurlinie’. Een butch is herkenbaar als lesbienne en voldoet niet aan de gangbare opvattingen over vrouwelijkheid, wat haar tot doelwit maakt van homofobische reacties. Dit heeft eveneens invloed op de houding ten aanzien van hen in lesbische kringen.

Butches worden veelvuldig gekwetst in het dagelijks leven door de reactie van mensen op hen en het is erg belangrijk dat therapeuten zich hiervan bewust zijn als ze met hen als cliënten te maken krijgen. ‘Femme’ lesbiennes voelen zich in het publiek vaak meer beschut, omdat zij niet als lesbisch worden gezien. Keerzijde hiervan is dat zij vaak ook niet als lesbische vrouw serieus worden genomen. In de hulpverlening ontmoeten deze vrouwen nogal eens de houding dat zij ‘pseudo–homoseksueel’ zijn en hun heteroseksualiteit zullen ontdekken als ze hun problematiek hebben uitgewerkt.

Een predikaat dat zeer ingrijpende gevolgen heeft is dat een lesbienne en vooral een masculien imponerende lesbienne geen ‘echte vrouw’ is. Wat ben je dan wel? Geen jongen. Helaas, want een jongen kan alles doen wat je zelf ook zou willen. Het beeld van een meisje klopt helemaal niet met het zelfbeeld. Velen van hen baden in hun kindertijd hartstochtelijk tot de Lieve Heer of hij een jongetje van hen wilde maken, want dat was de enige andere mogelijkheid, meer soorten waren er eenvoudigweg niet.

Deze kinderen belandden innerlijk in een verwarrend schemergebied. Zij konden geen aanknopingspunten vinden om zich te identificeren. Vanuit een grote diversiteit in gezinsomstandigheden, gevoelens ten opzichte van de vader en de moeder en de opvattingen over deze rollen in het gezin zochten zij naar een mogelijkheid tot identificatie – en vonden deze niet zelden bij hun vader.

‘Jongensachtige’ meisjes beleefden zichzelf in toenemende mate als ‘afwijkend’ van andere meisjes. In de puberteit werden zij messcherp geconfronteerd met dit anders–zijn. Ze kwamen voor de keus te staan: of aanpassen en hun best doen om op een ‘echte vrouw’ te gaan lijken, of zich terugtrekken en zich pantseren in hun anders–zijn. In het eerste geval kwamen vrouwen er vaak pas jaren later (en vaak na een huwelijk) achter hoeveel zij van hun eigenheid hadden opgegeven. In het tweede geval kwamen vrouwen in een innerlijk en een sociaal isolement terecht. Soms namen ze een schutkleur aan en zorgden dat ze op geen enkele manier opvielen, soms bewapenden ze zich met een overmaat aan stoer gedrag, soms raakten ze zo in de war dat ze al op jonge leeftijd aan een psychiater werden voorgesteld.

Iedere lesbische vrouw zal een oplossing moeten vinden voor het conflict tussen haar eigen gevoelens en de culturele normen. Dit conflict speelt op het niveau van verinnerlijkte onderdrukking (1) en op het niveau van verwarring rond gender–identiteit (2).