Na 1965 is door diverse auteurs een uitwerking gegeven aan Rogers' ideeën. Carkhuff, wiens werk voor ons onderwerp vooral historisch interessant is, poogde een aantal begrippen te operationaliseren. Gendlin, Wexler en Rice werkten, ieder vanuit het eigen referentiekader, aan de ontwikkeling van theorie en praktijk.

Wanneer we het voorgaande bezien, wordt zowel duidelijk hoe diverse misvattingen met betrekking tot de client–centered therapie konden ontstaan, als hoe ver deze van de oorspronkelijke denk– en werkwijze afstaan. De benadering van Carkhuff leende zich makkelijk tot een versimpeling die de cliëntgerichte therapie maakte tot een schijnbaar vlot bij te leren pakket trucs. Spiegelen en hummen bepaalden in toenemende mate het beeld ten aanzien van de buitenwacht. In ons land werd dat beeld nog versterkt door de wijze waarop het werk van Vrolijk, Dijkema en Timmerman (1971) – met name het hoofdstuk over ‘empathie’ – en later ook dat van Egan (Egan, 1982), zonder veel commentaar in opleidingsprogramma's werd opgenomen. Rogers' waarschuwing uit 1975 kwam te laat en werd nauwelijks gehoord. (Wie zich wil overtuigen van de kracht waarmee de stereotypen met betrekking tot Rogeriaanse techniek zich weten te handhaven, raadplege Yalom (1989, p. 29): ‘… probeerde de Rogeriaanse techniek toe te passen. Hierbij wordt de cliënt gestimuleerd verder te gaan door zijn laatste woorden te herhalen; gewoonlijk het laatste woord van zijn uiteenzetting.’)

Onder opleidelingen doet zich een aan de genoemde vooroordelen tegengesteld fenomeen voor. Bij hen treedt niet zelden een vorm van verlamming op en heeft empathie weinig van doen met Gendlins ‘gewone mensen’–respons waar geen bovennatuurlijke gaven voor zijn vereist. Naar mijn, in de praktijk van opleiding en supervisie ontstane indruk, is dit op z'n minst gedeeltelijk een gevolg van de eerder geciteerde en nog steeds veel gebruikte definitie uit On becoming a Person. In Rogers' definitie is naar mijn oordeel sprake van overdrijving. Het gaat er in deze definitie immers om dat de therapeut de gevoelens van zijn cliënt: … (moet) ‘voelen zoals hij die voelt en de oorzaken er van zien zoals hij deze ziet, maar zonder ooit uit het oog te verliezen dat het is ’alsof' ik gekwetst of blij ben' (Rogers, 1959, geciteerd in Vanaerschot en Van Balen, 1991). De verwachting ten aanzien van de therapeut die uit deze definitie spreekt is enigszins overspannen. Ik ben er van overtuigd dat geen enkele ervaren collega zich verplicht voelt om aan die verwachting te voldoen.

Rogers' definitie heeft geleid tot nog een andere overdrijving. Ik doel hier op de stelling als zou de therapeut zich tijdens de therapie zódanig voor de cliënt open dienen te stellen, dat deze (de therapeut) zich bloot stelt aan verandering. Bij Vanaerschot en Van Balen lezen we dit aangaande: ‘De empathiserende therapeut stelt zich dan ook bloot aan het risico van verandering: “Niet alleen aan de cliënt gebeurt iets, maar ook aan de therapeut”, geeft Rombauts (1948, p. 127) terecht aan’ (Vanaerschot en Van Balen, 1991, pag. 99). Los van het feit dat een therapiezitting aangrijpend en emotionerend kan zijn, en dat het verrichten van therapie een bijzondere houding vraagt van de therapeut, gaat ook deze vaststelling mij te ver, te hoog en te diep. Iemand die binnen de door deze definitie omschreven werkelijkheid moet werken, is binnen de kortste keren afgebrand en lijkt me eerder een kandidaat voor een verlengde leertherapie. Het is niet onaannemelijk dat Gendlins opmerking is voortgekomen uit zijn zorg over de verlammende faalangst die de hier genoemde implicaties van Rogers' definitie met zich mee kan brengen.

In het tweede deel van dit artikel wil ik een ambachtelijker definitie geven die zoals gezegd past binnen de existentieel–fenomenologische optiek van de procesgerichte gesprekstherapie en die bovendien wat meer richting en ruimte geeft.

Met de gegeven samenvatting is de stand van zaken bij de aanvang van de jaren tachtig voor ons doel voldoende beschreven. Een eerste poging tot een explicietere uitwerking van het empathiebegrip ondernam ik in 1983 op het eerste Nederlandstalige Congres voor Cliëntgerichte Psychotherapie (De Vries, 1983). Destijds signaleerde ik dat ons blinde vertrouwen in de ontplooiingskracht van het eigen referentiekader van onze cliënten nogal eens wordt beschaamd, zeker wanneer wij overgaan tot het behandelen van cliënten die niet passen in het ‘klassieke’ neurosebegrip. Ook meende ik dat wij het niet langer konden stellen zonder een bij onze uitgangspunten passende diagnostiek. Op datzelfde congres klonken vergelijkbare geluiden bij monde van onder meer Swildens en Hamelinck. Hamelinck (1984) wees op onze ‘psychodynamische tekorten’ en toonde aan dat eenzijdige aandacht voor ‘processen’ leidt tot een onderwaardering van de inhoud, terwijl er zonder inhoud geen proces kan zijn. Aansluitend brak hij een lans voor een meer uitgesproken plaats voor denken over de cliënt, waarmee ook hij pleitte voor een herstel van het cognitieve element in ons werk.

Swildens legde zijn ideeën later vast in zijn ‘procesgerichte gesprekstherapie’ (1988). De centrale plaats die empathie daarin heeft, werd reeds vermeld. Elders merkt hij daarover nog op: ‘Voor ons doel is het belangrijk dat wij ons openstellen voor de stemming van de cliënt. Daardoor kunnen we ons openstellen voor een empathie die verder rijkt dan de ’reflection of feeling' en die ons kan helpen de wereld van de ander van binnenuit te zien. Ook de andere kenmodus, het ‘verstehen’, dat een aanvoelend begrijpen inhoudt, is bij uitstek een kenmodus waarop de therapeut zich kan afstemmen. Ook die afstemming kan vervolgens weer bijdragen aan zijn empathie' (op. cit., p. 34). Uit deze omschrijving blijkt duidelijk dat ook Swildens af wil van de veel te beperkte betekenis die het empathie–begrip in ons land had gekregen. Ook hij maakt ruimte voor het denken over en bespreekt verschillen in therapeutische stijl, passend bij verschillende ‘beelden’.

Beknopt weergegeven gaat de existentiële visie op neurotisch gedrag uit van de idee dat neurosen de uitdrukking zijn van deficiënte bestaansontwerpen. Cliënten kunnen gezien worden als mensen die in meerdere of mindere mate stilstand, rigiditeit of vermijdingsgedrag vertonen op een of meer belangrijke existentiële parameters.

Tillich (1955) beschrijft bijvoorbeeld hoe neurosen kunnen worden gezien als pogingen om te ontkomen aan een authentieke stellingname ten aanzien van dood, schuld, zingeving, verantwoordelijkheid en vrijheid. Swildens (1988) laat onder meer zien hoe de symptomen van fobici gezien kunnen worden als passend binnen een levensontwerp, dat in grote mate gekenmerkt wordt door het vermijden van keuzen.

In alle beschrijvingen vinden we als hoofdonderscheid de tweedeling authentiek versus inauthentiek, wel/niet ondergaan in het ‘man’ (Heidegger), Sartres ‘mauvais–foi’, Merleau–Pontys onderscheid tussen het ‘parole parlante’ versus het ‘parole parlée’. Empathie is binnen deze benadering een instrument dat de cliënt dient te helpen bij het loslaten van zijn niet overdachte standpunten en het daarvoor in de plaats stellen van een werkelijk eigen en flexibele visie.

Een bijzondere uitwerking – weliswaar niet geheel onder de noemer ‘empathie’ te vangen, maar wel als een directe uitwerking daarvan te beschouwen – vormen de interventies die gebaseerd zijn op een taxatie door de therapeut van de tekorten in de ontwikkeling van het zelf van de cliënt. Ik denk hierbij aan vroeg verwaarloosden wier herinneringen met betrekking tot deze themata doorgaans vele lacunes vertonen. Dergelijke cliënten zijn niet of onvoldoende gebaat bij een benadering die uitsluitend mikt op de uitwerking of ontplooiing van het eigen referentiekader, omdat dat kader op een aantal punten deficiënt is. De praktijk heeft uitgewezen dat er cliënten zijn die dankbaar gebruik kunnen maken van op deze tekorten gerichte interventies, die dan weer in de vorm van een empathische respons naar voren gebracht kunnen worden. De therapeut kan bijvoorbeeld tegen een cliënt die stereotiep reageert met moordende zelfkritiek na zelfs maar het geringste falen, zeggen: ‘Wat is het toch ellendig dat je ouders je niet geleerd hebben jezelf te vergeven’. Een dergelijke opmerking doet een aantal zaken tegelijk: de therapeut laat merken dat hij ziet dat de cliënt lijdt, hij neemt dat lijden serieus en geeft aan dat er, hoewel de cliënt dat nu impliciet zo ervaart, geen sprake behoeft te zijn van een ijzeren keten van oorzaak en gevolg. Ook introduceert hij het thema ‘zelfvergeving’. Wanneer de timing van de interventie goed gekozen is, gaan veel cliënten daarmee aan de slag en ontwikkelen alsnog het aanvankelijk ontbrekende vermogen. Anders dan wel beweerd is, blijken cliënten wel degelijk baat te kunnen vinden bij op cognitie gerichte interventies, met name wanneer deze hen helpen bij het tot stand brengen van een interesse in de eigen ontwikkelingsgeschiedenis.

Tijdens het verloop van een goed lopende behandeling zien we, wanneer we ons richten op de empathische interventies van de therapeut, een groei in diepte, toenemende trefzekerheid, een grotere mate van integratie en differentiatie, besef van de relatie tussen gedragingen en ‘oude’ betekenisverleningen. We kunnen ook zeggen dat de cliënt geleidelijk aan wordt geholpen zijn biografie door middel van het eigen waarderingsproces te herschrijven. De wijze waarop de therapeut op zijn cliënt ingaat, verandert parallel aan dit proces van verdieping en loopt in grote lijnen volgens de fasering zoals die door Swildens (1988) is beschreven. In de aanvangsfase van de therapie kan de therapeut niet anders dan reageren op recente uitingen van de cliënt, omdat hij zich nog geen betrouwbaar beeld heeft kunnen vormen. Empathische interventies zullen doorgaans de vorm van Rices ‘onderhoudsrespons’ tonen. Later, wanneer hij de cliënt wat beter kent, kan hij met verderreikende empathie – die gebaseerd is op een visie op de cliënt – geleidelijk aan een brug helpen slaan van symptoom naar conflict. De dimensies van differentiëren en integreren zullen een grotere rol gaan spelen. De interventies zullen geleidelijk winnen aan diepte (zie Vanaerschot en Van Balen, op.cit. p. 121 e.v.). Nog weer later in de therapie zal de rol van beeldvorming en visie een steeds belangrijker plaats innemen. In deze fase is ruim plaats voor evocerende interventies en komt de ‘diepte’ dimensie tot volledige ontplooiing (hiermee hebben we tegelijk een criterium waarmee wij kunnen zien of er ontwikkeling in de therapie plaatsvindt).

Alhoewel het wat ver gaat om te zeggen dat Rogers zich met deze stellingen tot de fenomenologie bekende, mag wel geconstateerd worden dat hij daarmee een belangrijke stap in die richting heeft gezet (zie voor Rogers' houding ten opzichte van de fenomenologie Swildens, 1988, p. 23). De existentiële fenomenologie is, zeer algemeen gesteld, een onderzoeksmethode die ons helpt komen tot een beschrijving van persoons–relevante, min of meer constante belevingsstructuren en meer algemeen tot de beschrijving van ‘de menselijke existentie’. Een dergelijke methode sluit, mijns inziens naadloos, aan bij de hier gegeven definitie van empathie. Swildens (op.cit.) heeft er op gewezen, dat de client–centered therapie heel goed als ‘fenomenologisch’ beschouwd kan worden. Er is een opvallende overeenkomst tussen de fenomenologische onderzoekswijze en het proces waarlangs de therapeut komt tot de formulering van accurate empathische responsen.

De fenomenologische methode is ontwikkeld als middel dat ons helpt te komen tot de beschrijving van essenties. De verwoording daarvan helpt ons gaandeweg te komen tot een steeds nauwkeuriger en vollediger vatten van de ‘existentiële positie’ van de cliënt. Voor de therapeut houdt dit de taak in vanuit een grondige kennis van de existentiële fenomenologie het zoekproces van de cliënt te sturen, zonder daarbij het contact te verliezen. De hypothesen die hij zich ten aanzien van het functioneren van de cliënt vormt of heeft gevormd, zal hij van tijd tot tijd (en wanneer de cliënt daarvoor open lijkt te staan) dienen om te zetten in een interventie (hier liggen vele mogelijkheden voor een wijze van structureren die optimaal aansluit bij de beleving van de cliënt en deze tegelijkertijd enigszins kan verbreden en ordenen). Hier zijn de genoemde vermogens en vaardigheden van cruciaal belang.

Merkwaardigerwijs wordt empathie zo bezien een interventie die zich weloverwogen kan uiten in ‘non–interventie’. Een dergelijk stilblijven van de therapeut zou op een buitenstaander (bijvoorbeeld een onderzoeker die met behulp van Carkhuffs vijfpuntsschaal het empathie–niveau van interventies poogt te bepalen) licht de indruk van passiviteit of ongevoeligheid wekken. Zo kan het bijvoorbeeld van groot belang zijn NIET te reageren op een plotse verandering van onderwerp, zelfs wanneer dat in de ogen van de therapeut (maar dan in een andere context) relevant is. Er zijn cliënten waarbij zo'n wisseling de enig haalbare wijze is om angst te reguleren. De keuze om wel of niet op zo'n wisseling in te gaan wordt bepaald door de visie van de therapeut. Wel interveniëren zou kunnen leiden tot (te veel) angst en een onnodige toename van onveiligheid in de relatie. In een ander geval zou niet–interveniëren een gemiste kans kunnen betekenen.

Empathie kent in het licht van het voorgaande vele verschijningsvormen en is bovendien niet zelden het resultaat van een langdurig zoekproces dat onder meer gekenmerkt wordt door vergelijken en variëren. Het aardige van deze zienswijze is dat de interventiecategorie ‘verhelderen’ een duidelijk omschreven en in de methode verankerde plaats krijgt. Ook verwerven we er een maatstaf mee die behulpzaam kan zijn bij de beantwoording van de vraag waar zinnig doorvragen overgaat in onvruchtbaar detaillisme en/of gemaskeerd onbegrip. (Ik doel hier op het fenomeen waarbij de therapeut zijn cliënt al vragend voert van wortel en stam naar het verst verwijderde twijgje.)

Ik kan niet nalaten in dit verband te wijzen op het grote belang van wat fenomenologen de ‘intentionaliteit’ van het bewustzijn noemen. Daarmee wordt bedoeld dat bewustzijn altijd bewustzijn vanis. Er is geen ‘leeg’ bewustzijn. Een gevoel of beleving is daarom nooit iets op–zich–zelf. De therapeut dient er daarom voor te waken dat bij de bespreking van gevoelens ook datgene waarop die gevoelens betrekking hebben aan de orde komt. Wanneer we dit uit het oog verliezen, ontstaat gemakkelijk een dialoog waarin veel lijkt te gebeuren, maar die bij nadere beschouwing een verankering in de directe ervaring mist. Een zelfde gevaar dreigt, wanneer men het hieronder beschreven onderscheid tussen reflexief en pre–reflexief uit het oog verliest.

Sartre heeft herhaaldelijk gewezen op het onderscheid tussen ‘reflexief’ en ‘pre– of ir–reflexief’ functioneren (Sartre, 1937, 1939). Wanneer wij reflexief functioneren, maken wij ons zelf tot onderwerp van reflexie en zijn ons bewust van hetgene waarop die reflexie gericht is, bijvoorbeeld onze onzekerheid, ons ‘zelf’, hoe we schrijven of tekenen, enzovoort.

Pre–reflexief functioneren wordt daarentegen gekenmerkt door de afwezigheid van dergelijke thematische kennis. Het is, om misverstand te voorkomen, geen onbewust handelen in psycho–analytische zin. Sartre zegt daarover: ‘Te zeer is men geneigd te veronderstellen dat de handeling een voortdurende overgang is van het ir–reflexieve naar het reflexieve, van de wereld naar onszelf, dat wij de moeilijkheid aanpakken (ir–reflexief stadium–bewustzijn van de wereld), wij vervolgens bij onszelf (ons ’ik', J.V.) terechtkomen als de instantie die het probleem heeft op te lossen (reflexie) en daarna opnieuw in de wereld afdalen om de handeling uit te voeren (niet–reflexief) en dan alleen nog maar aandacht hebben voor het object waarop onze handeling gericht is. Vervolgens zou elke nieuwe moeilijkheid, elke halve mislukking die een nauwgezette aanpassing vergt, ons weer terugbrengen op het reflexieve vlak. Niets is minder waar. Wanneer we bijvoorbeeld spreken of schrijven, kunnen we zien hoe bij kleine haperingen of blokkades eerder sprake is van een pre–reflexief, creatief afwachten dan van een reflexief plannen van wat er nu verder moet komen' (Sartre, 1937, p. 87; cursivering van de schrijver).

Het pre–reflexief functioneren zoals Sartre dat beschrijft toont opvallende overeenkomst met hetgeen in de cliëntgerichte therapie wordt beschreven als ‘in proces zijn’. Zijn beschrijving van de ‘creatieve afwachting’ komt nauwkeurig overeen met de toestand waarin wij onze cliënten pogen te brengen. In beide gevallen gaat het er om dat de betrokkene functioneert vanuit het direct ervaren. Tevens wordt er im– of expliciet vanuit gegaan dat deze wijze van functioneren een eigen ordening en verloop heeft, die weliswaar niet volgens de regels van de logica uit voorgaande elementen is te voorspellen, doch zeker als ordening herkenbaar is. Men zou zo'n proces kunnen vergelijken met muziek, die immers evenmin voorspelbaar is, maar waarin dissonanten ogenblikkelijk opvallen.

Frijda (1982) heeft er op gewezen dat op het scheidingsvlak van reflexief en pre–reflexief functioneren ruim plaats is voor allerlei veranderingen van het directe ervaren in de richting van ‘gewenste’ inhouden. De spontaniteit van het pre–reflexief ervaren, dat gebaseerd is op direct beleven (de ‘felt sense’ van Gendlin) boezemt niet alleen Sartres psychasthenen angst in. Er zit iets buitengewoon onaantrekkelijks in de gedachte dat wij onze scheppingen niet ‘maken’, doch dat deze ons eerder worden ‘gegeven’ (iets dat vaak door kunstenaars wordt beschreven) en bovendien vereist het juist onder bedreigende en onzekere omstandigheden heel wat moed om zonder controle over de einduitkomst werkelijk onbevangen en niet–sturend onder woorden te laten komen wat er in ons leeft (Gendlins focussen is een manier om ons daarbij te helpen).

Rogers heeft op tal van plaatsen gewezen op de fatale werking van de zogenaamde ‘conditions of worth’ voor de gezonde ontwikkeling van de persoon. De nadruk op ‘doen’ boven ‘zijn’ die met een sterk door voorwaardelijke acceptatie gekenmerkte opvoedingsstijl samengaat, leidt veelvuldig tot wat ik een ‘vervuiling’ van het reflectief functioneren noem. Zij dwingt het opgroeiend individu immers het denken, voelen en handelen continu te toetsen aan de externe normen en de daaraan verbonden goed– en afkeuring (zie voor een uitgebreider behandeling van deze drieslag in een client–cen–tered context: De Haas, 1980). Een dergelijke op controle van het zelf gerichte houding is gedoemd te eindigen in verstarring en krampachtigheid. Het is voor zo iemand bijna onmogelijk om zich op eigen kracht uit deze positie te bevrijden, omdat samen met de hypertrofie van de reflexieve houding een groot wantrouwen ten opzichte van het eigen spontane, ir–reflexieve functioneren groeit.

Wat is nu, los van de relevantie voor de theorie, het belang van dit onderscheid voor de communicatie van empathie? Een voorbeeld kan dit duidelijk maken. Een cliënte vertelt over een bezoek aan haar ouders. De sfeer thuis was en is sterk maar subtiel, gericht op ontkenning en onderdrukking van sterke emoties, in het bijzonder agressie. Cliënte heeft in dit klimaat geen autonoom zelf kunnen ontwikkelen en leidt een marginaal en eenzaam bestaan. Voor het eerst in de therapie kan de therapeut aan haar wijze van vertellen (dus niet zo zeer aan haar woorden) merken dat zij zich opwindt over het gebeurde. Een primair op gevoelens gerichte interventie zou nu bijvoorbeeld zijn: ‘Het zit je toch niet helemaal lekker wat je vader toen zei. Zo te horen ben je er een beetje kwaad over’. De kans is nu niet denkbeeldig dat cliënte antwoordt in de geest van: ‘Ach, boos, iedereen zegt wel eens iets dat hij niet zo bedoelt. Ik kan best begrijpen dat hij dat niet zo leuk vond’. Op een dergelijke rationaliserende reactie had de therapeut vermoedelijk niet gerekend. Door zijn interventie als boven omschreven te verwoorden, moedigt de therapeut de cliënt aan een reflexieve houding aan te nemen. Daardoor wordt er extra ruimte geschapen voor controle en cognitieve vervorming.

In lijn met het voorgaande zou zijn de cliënt niet direct te confronteren met haar gevoel, maar eerder om de grondstemming van haar verhaal een kans te geven om zich verder te ontwikkelen, bijvoorbeeld door de toon van de cliënt over te nemen. Hier is sprake van een soort interventie die vaak uit toevoegingen van het geïmpliceerde bestaat, bijvoorbeeld: ‘Zo had dat van jou nou ook weer niet gehoeven’. De toon kan daarbij dan iets worden ‘aangeblazen’, waarmee iets van boosheid (ook weer impliciet) wordt meegegeven. Omgekeerd kunnen we onze cliënt ook op een elegante wijze even ‘afstoppen’ door een meer tot reflexie uitnodigende vraag te stellen. Hier kan zelfs het afgezaagde ‘Wat voel je daarbij?’ nog een nuttige interventie zijn. Sartres onderscheid zo beschouwd, kan helpen bij het bepalen van de ‘toon’ van de zitting. Deze wijze van beschouwen sluit aan bij Swildens' opmerking over het belang van de stemming als ‘object’ van onze interventies.

Impliciet in het voorgaande is dat ‘empathie’ zich laat beschrijven als een proces van zoeken naar ‘het juiste woord’. Dit zoekproces is er één dat van de kant van de therapeut een receptieve en respectvolle houding vereist, die gepaard gaat met kunde en kennis. Dit proces laat zich goed beschrijven als een praktische toepassing van de fenomenologische methode. Deze beschrijving geeft ruimte aan zowel sturende als structurerende interventies ten aanzien van zowel inhoud als proces. Het begrip ‘empathie’ wordt minder eenduidig en de communicatie er van toont, evenals de therapie als geheel, proceskenmerken. De vooral ook praktische consequenties van de existentieel–fenomenologische benadering rechtvaardigen naar mijn mening een nadere uitwerking van dit perspectief.

Ten slotte hoop ik met dit artikel een bijdrage te hebben geleverd aan de uitroeiing van één van de hardnekkigste misverstanden waaronder de cliëntgerichte therapie gebukt gaat, dat van de therapeut als ‘menselijke echoput’.