Ontologie heeft te maken met de antwoorden op de vraag: wat is de essentie van het bestaan? Deze vraag wordt op zeer diverse manieren beantwoord. De Jehovagetuige heeft andere ideeën over de aard van het bestaan dan de liberaal.

Dichter bij huis: de behaviourist denkt anders over de aard van angst, over de etiologie en over veranderingsmogelijkheden ervan dan zijn of haar psychodynamisch georiënteerde collega. De biologisch georiënteerde psychiater denkt er weer heel anders over.

Zonder diep op de materie in te gaan kunnen we stellen dat er een hele scala van antwoorden op de zijns-vraag wordt gegeven, lopend van orthodox fundamentalisme in diverse levensbeschouwelijke stelsels tot even fundamenteel relativisme in sommige stromingen in de filosofie (bijvoorbeeld de systeemtheorie, het constructivisme) en in de natuurwetenschappen (bijvoorbeeld de quantummechanica).

Epistemologie of kenleer onderzoekt de structuur en geldigheid van menselijke kennis (Van Peursen, 1984). Ze brengt een demarcatie aan tussen valabele en niet valabele kennisverwervingsmethodieken (Burghgraeve, 1986).

Net als bij de ontologie bestaan ook hier grote verschillen. Zo worden in de allopathische geneeskunde heel andere diagnostische methodieken erkend en gebruikt dan in de homeopathische. Antwoorden op de kenvraag zijn altijd gekoppeld aan antwoorden op de zijns-vraag.

Ter voorkoming van misverstanden wijzen we erop dat in sommige kringen van gezinstherapeuten een andere betekenis van het begrip epistemologie in zwang is geraakt. De hierboven gebruikte definitie verwijst naar een algemene, in brede kring geldende, consensus over kennisverwervingsmethoden. In navolging van Bateson (1972) zijn vele gezinstherapeuten het begrip epistemologie gaan gebruiken als een aanduiding voor iemands persoonlijke visie. In dit artikel gebruiken we het begrip epistemologie in de eerste zin.

De meeste denkstelsels gaan er vanuit dat de werkelijkheid een vast gegeven is met onveranderlijke eigenschappen. Kennen is enerzijds gekoppeld aan de technische mogelijkheden om de werkelijkheid te leren kennen en anderzijds aan de betrouwbaarheid van de waarneming en van de gebruikte methoden.

Wanneer men uitgaat van een werkelijkheid die eenduidig is en die onafhankelijk van de waarnemer bestaat dan betekent het dat kennis een afspiegeling van die werkelijkheid is. Dit betekent ook dat er slechts één waarheid bestaat. Die kennis die in zijn afspiegeling het meest correspondeert met de gegeven werkelijkheid heeft het hoogste waarheidsgehalte.

Kennis verwerft men in deze optiek door de werkelijkheid te bekijken. Dat kan op twee manieren: inductief en deductief. Inductie betekent dat op grond van observaties en van experimenten theorieën worden ontwikkeld. Deductie betekent dat eerst theorieën worden opgesteld die daarna aan de waarneembare werkelijkheid worden getoetst.

Feiten zijn feiten en in het experiment wordt de waarde van de ideeën over de feiten vastgesteld.

Sedert het begin van deze eeuw zijn er wetenschappers uit uiteenlopende gebieden die de eenduidigheid, het universele karakter en de principiële kenbaarheid van de werkelijkheid, zoals hiervoor omschreven, ter discussie stellen. Ze doen dat op grond van een groot aantal hypothesen.

In tegenstelling tot het hiervoor geschetste zijns- en kennisbeeld, gaan deze wetenschappers uit van de veronderstelling dat aan de basis van de werkelijkheid geen vaste gegevens (noch ten aanzien van de waarneming, noch ten aanzien van de methoden, noch ten aanzien van theorieën) ten grondslag liggen. Hun uitgangspunt is dat het fundamentele kenmerk van de werkelijkheid veranderlijkheid is (Burghgraeve, 1986).

Een ander statuut van de werkelijkheid brengt een andere kenleer. Een kenleer met de nadruk op de relativiteit van kennis. De werkelijkheid is voor een belangrijk deel binnen deze visie een (collectieve) constructie (Griffioen, 1989). Kennis gaat meer over de constructie en de constructor dan over de werkelijkheid zelf.

Kennis is in deze visie een menselijk produkt. Ze is geen afspiegeling van een vooraf gegeven werkelijkheid (Griffioen, 1989). Kennis wordt voor een belangrijk deel bepaald door situatieve, bijvoorbeeld maatschappelijke elementen (Kuhn, 1972).

Wanneer we de hiervoor geschetste visies naast elkaar zetten dan zien we grofweg twee ideeën over de werkelijkheid, met daaraan gekoppeld heel verschillende ideeën over de kenbaarheid van die werkelijkheid en de methoden die kunnen worden gebruikt om de werkelijkheid te leren kennen. Aan de ene kant zien we ideeën die wat betreft de zijnsleer uitgaan van een eenduidige, onder alle omstandigheden en voor iedereen dezelfde werkelijkheid.

Kennis heeft in dat geval een afspiegelingskarakter. Het statuut van de kennis wordt in dat geval bepaald door de mate van correspondentie met die vooraf gegeven werkelijkheid. Aan de andere kant zien we ideeën die uitgaan van een meerduidige (veranderlijke) werkelijkheid. Kennis heeft in dat geval een constructief karakter, dat wil zeggen kennis is een constructie van de kenner. Het statuut van kennis is dan een relatief statuut. Ze is situatie- en persoonsgebonden en ze heeft uitsluitend te maken met de betekenisgeving van degene die kennisneemt.

Het hiervoor gemaakte onderscheid stelt ons in staat theorieën onder te verdelen in twee categorieën: de ene categorie gaat uit van een vaste (en in principe kenbare) werkelijkheid; de andere gaat uit van een werkelijkheidsopvatting die gekenmerkt wordt door veranderlijkheid. In het eerste geval spreekt men wel van een object–gecentreerde visie, in het andere geval heeft men het over een context-gecentreerde visie, waarbij de samenhang tussen object en achtergrond prevaleert.

Om de systeemtheoretische positie aan te geven gaan we terug naar het eerder gemaakte onderscheid tussen zijns-leer en ken-leer. De meest in het oog springende elementen van de systeemtheorie zijn, op ontologisch gebied: veranderlijkheid, contextueel principe en communicatie. Op epistemologisch gebied zijn de belangrijkste elementen: constructivisme, perspectivistisch principe, ecologisch principe, contingentie.

Minuchin heeft in Nederland veel invloed gehad, niet in het minst doordat zijn boek Gezinstherapie in de vertaling en bewerking van Nan Lombaers als eerste theoretische werk over gezinstherapie in veel cursussen en opleidingen gebruikt werd en nog steeds wordt. In de introducties in zijn verschillende boeken laat Minuchin er geen twijfel over bestaan dat hij denkt en werkt vanuit systeemtheoretische opvattingen. Het gezin wordt gezien als de belangrijkste sociale context van de mens; ten eerste omdat binnen en door het gezin geleerd wordt hoe de werkelijkheid opgevat dient te worden (het gezin als bakermat van de ontwikkeling). Ten tweede omdat het gezin ‘een natuurlijke sociale groep’ is. Evenals de auteurs, die we hierna zullen bespreken, is Minuchin duidelijk over het feit dat de komst van een therapeut in het systeem dat door het gezin gevormd wordt, leidt tot een nieuw systeem: het therapeutische systeem. Het idee dat de ‘buitenstaander’ in staat is een onafhankelijk, gedistantieerd oordeel te vormen over het te bestuderen object – het gezin – is op theoretisch niveau onmogelijk.

Op het niveau van de praktijk van de structurele gezinstherapie wordt deze opvatting echter voortdurend weersproken. Voor alle duidelijkheid, het gaat hier niet over de praktische bruikbaarheid van het structurele model. Die staat voor ons buiten kijf. Waar het ons om gaat, is de vraag naar de overeenkomst en het verschil tussen een theoretisch concept en praktisch handelen. Bijvoorbeeld, ten aanzien van het doel van de komst van de therapeut wordt gesteld: ‘de therapeut sluit zich aan bij het gezin met de bedoeling om de organisatie van het gezin zo te wijzigen, dat de gezinsleden een verandering beleven’ (Minuchin, 1973, pag. 33). Hoe bedoelt hij dat? Wordt de therapeut hier niet begiftigd met superieure kennis – hij weet in elk geval de richting van een gewenste verandering en van de gewenste strategieën – en een superieur vermogen de gezinsleden te laten veranderen? Volgens ons neemt Minuchin hier wel degelijk een ‘vooringenomen standpunt’ in, van waaruit hij de interactie in het gezin bekijkt. Dit is nog duidelijker als we de veel gehanteerde concepten uit de structurele stroming nader onder de loep nemen. Het concept ‘grenzen’ bijvoorbeeld. Een gebrek aan grenzen tussen verschillende subsystemen leidt tot een ‘kluwengezin’ (enmeshment), een teveel aan grenzen tot een ‘los-zand’-gezin. Ook hier wordt volgens ons een impliciete epistemologische uitspraak gedaan: de therapeut kan namelijk ‘weten’ door deel te nemen aan het therapeutisch systeem dat er sprake is van een teveel of een tekort aan grenzen. Dit zelfde geldt ook voor Minuchins meest populaire concept: dat van de ‘rigide triade’. De rigide triade wordt gevormd als een kind in de transacties van het gezin ingeklemd is tussen de ouders. Een kind hoort niet tussen de ouders: dat is een in de meeste culturen geaccepteerde notie, gerelateerd aan het universele taboe op incest. Het merkwaardige is dat het hier niet om kinderen gaat met wie de ouder een – de andere ouder uitsluitende – exclusieve relatie onderhoudt, maar om een kind dat als arbiter tussen twee strijdende ouders gebruikt wordt en alleen daarin positie kan kiezen door klachten en symptomen te ontwikkelen. Het concept ‘rigide triade’ uit zich in patronen en regels van gedragingen en conversaties. Op alle mogelijke relaties en interacties die in het gezin spelen wordt een voorafgegeven schema gelegd: zit het kind in de triade of niet? Het is zelfs zo dat de aanwezigheid van symptomatologie bij een kind als eerste de hypothese oproept dat er sprake zal zijn van ‘een ingeklemd’ kind (Minuchin & Fishman, 1983).

De derde epistemologische verwarring ontstaat door het gebruik van het begrip ‘hiërarchie’. Dit begrip wordt meestal gehanteerd om aan te geven dat in een gezin verschil in functie bestaat tussn ouders en kinderen. Op het eerste gezicht lijkt dit een logische, ‘common sense’-opvatting, die zelfs gedeeltelijk gestoeld is op een biologisch fenomeen: namelijk dat de taken, verantwoordelijkheden, mogelijkheden en rollen van zichzelf reproducerende wezens nu eenmaal fundamenteel anders zijn dan van de pas gereproduceerde wezens: de jongen. Wanneer we echter analyseren hoe dit begrip gebruikt wordt in de praktijk van de structurele gezinstherapie zien we dat er rigide grenzen getrokken worden tussen de sociale functies van het ouderlijke subsysteem en dat van de kinderen. Vaak bestaat de therapie eruit, de hiërarchie te herstellen, zodat ouders de hun – in de ogen van de therapeut – passende rol, verantwoordelijkheid en invloed op zich nemen. We maken bij dit therapeutische doel twee kanttekeningen: ten eerste wordt in deze praktijk geen rekening gehouden met de bredere culturele context, waarin dit gezin gevormd is. Ten tweede wordt ervan uitgegaan dat binnen het echtelijke subsysteem sprake is van principiële gelijkwaardigheid. Een aardig voorbeeld bij de eerste kanttekening betreft de video-registratie van Minuchins behandeling van het vuurtje-stokende kind. Het meisje moet van haar moeder leren hoe ze adequaat met vuur om kan gaan. De moeder wordt hiermee in haar hiërarchische positie als ouder hersteld. Het broertje in de rol van hulpouder die voor de kleinere kinderen zorgde, wordt vrijgesteld van de plicht al te veel verantwoordelijkheid te dragen. Een elegante en zo op het oog effectieve oplossing van een probleem, dat gedefinieerd wordt als een verstoring in de gezinshiërarchie: het grote broertje had te veel verantwoordelijkheid en was daarmee te veel ‘de baas’. Tegelijk was het een kind dat in hiërarchie onder de moeder hoort te staan. Waar echter geen rekening mee is gehouden is de achtergrond van hun subcultuur en de betekenis van het gedrag van het gezin in termen van dat systeem. Duidelijk is dat het een zwart gezin betreft in een sloppenbuurt. Duidelijk is dat de moeder financieel maar net het hoofd boven water kan houden door uit werken te gaan. Voor de overleving van het gezin – voor de adaptatie van het systeem – was het absoluut nodig dat haar oudste kind als ‘mothers helper’ optrad. De vraag is wat Minuchins interventie op lange termijn voor effect had: een nieuwe zwarte jongere toegevoegd aan het leger gedemoraliseerde zwarte mannen, die het gevoel hebben geen invloed te hebben – noch politiek, noch op het gebied van scholing en werkgelegenheid en al helemaal niet binnen hun gezinnen? Welke kant het ook is uitgegaan, duidelijk is dat de therapeut een vooropgezet idee had over wat hoort en hoe de relaties liggen. Er bestond een normatieve opvatting over een wenselijke toestand, die contextonafhankelijk is gemaakt.

Voor de tweede kanttekening verwijzen we naar de kritiek, die onder anderen door Rachel Hare-Mustin, Carter en in Nederland door Plooy (1985) verwoord is en recentelijk door Alice van der Pas (1990) zo helder is samengevat: er bestaat in principe in gezinnen geen gelijkwaardigheid tussen echtelijke partners. In een maatschappelijke context, waarin sprake is van hecht verankerde opvattingen over sekse-gebonden taken en verantwoordelijkheden is de sekse-neutraliteit in een echtelijk subsystem een fictie. Macht, geweld en verschil in beschikbaarheid van materiële en immateriële hulpbronnen bepalen gedrag en emoties. De invloed van gender-rollen wordt echter in vrijwel alle gezinstherapeutische stromingen verontachtzaamd. Vanuit de optiek van ons artikel is duidelijk dat in de structurele stroming onder de noemer van neutrale beschrijvingen van wat er aan interacties, regels en gedragssequenties gebeurt binnen een gezin, allerlei noties binnensluipen over een van de observator onafhankelijke werkelijkheid. De perspectieven liggen vast. De context wordt buiten beschouwing gelaten, evenals de relatie tussen gezin en context. Het ‘weten’ wat er aan de hand is is een produkt van de beschouwer, die een vooropgezet idee, ‘een hypothese’ heeft, en is geen resultaat van een wederkerig communicatief proces.

Wat hierboven gesteld is voor de structurele stroming geldt in sterkere mate voor de strategische stroming, waarbinnen Haley de belangrijkste rol speelt. Er is soms verwarring wie nu wel en niet bij deze school horen: voor sommige auteurs horen leden van het Mental Research Institute (MRI) in Palo Alto als Weakland, Fisch en Watzlawick wel bij deze stroming. Wij laten ze hier buiten beschouwing omdat ze een wezenlijk andere opvatting hebben over communicatie, de betekenis van het begrip context en de mogelijkheid een ‘werkelijkheid’ te postuleren dan strategen als Haley, Stanton en Todd, Andolfi, Madanes en hun volgelingen. Centraal in het denken van de ‘strategen’ staan twee termen: het symptoom is meerduidig, maar heeft een functie in het systeem. Het terrein van het systeem wordt omschreven als een gezin met een hiërarchische ordening, waarin interactiereeksen voornamelijk tot doel hebben macht te verwerven of uit te oefenen. ‘Power is the word’ in het denken van de strategische gezinstherapeuten en hun voornaamste doel in de therapie is dan ook zo snel mogelijk meer macht te verwerven dan wie dan ook in het gezin. Al eerder is geponeerd (Van der Pas, 1990; Hoffmann, 1990) dat het gebruik van macht en methoden die macht uitoefenen in feite haaks staan op zelfs de meest simpele versie van systeemtheorie. Vanuit ons standpunt is de strategische school dan ook niet te beschouwen als een op systeemtheorie geënte methode. Het is een directieve methode van werken, een praktijk die gedeeltelijk geïnspireerd is op de hypnotherapeutische methoden van Erickson en gedeeltelijk door Batesoniaanse opvattingen over interactiereeksen, gedragssequenties en feed-backprocessen en homeostase. De manier waarop deze laatste concepten in de praktijk gebruikt worden verraadt een wezenlijk klassieke wetenschapsvisie. Het gezin is een eenheid met voorspelbare fases (de gezinscyclus), gedragsreeksen, die een gereïficeerd evenwicht (de homeostase) in stand houden, waarin storingen op kunnen treden (de symptomen), die een mate van dysfunctioneren van het gezin aangeven op de dimensies van macht en hiërarchie tussen neutrale ‘subsystemen’, welke storingen vervolgens opgeheven kunnen worden door de soms creatieve, maar meestal normatieve manipulaties van een therapeut, die als een god het hele terrein kan overzien en in kaart kan brengen.

Dé Milanese school bestaat niet meer sinds het team van Palazzoli zich splitste. In 1979 vertrokken Boscolo en Cecchin op weg naar een wereldwijde carrière als opleiders, supervisors en consulenten. Selvini-Palazzoli en Prata vervolgden hun werk aan het Milanees Centrum voor Studie van het Gezin, waar Palazzoli een nieuwe techniek ontwikkelde in de behandeling van ernstig vastgelopen gezinnen: het onveranderlijke voorschrift. Na een volgende splitsing in 1982, waarbij Giuliana Prata het Instiuut verliet, vormde Palazzoli een nieuw team dat de effecten van de ‘onveranderlijke voorschriften’ bestudeert. In haar theorievorming is Palazzoli naar eigen zeggen sterk beïnvloed door Bateson. Haar theorie over de betekenis van ernstige symptomen als anorexia nervosa en schizofrenie vertoont echter weinig cybernetische kenmerken. De term ‘psychotische spelletjes’ (1986) verwijst immers naar een observatie los van context, betekenisgeving, veranderlijkheid en communicatie binnen die context. Want wie bepaalt of een spelletje ‘psychotisch’ is? ‘Psychotisch’ verwijst als concept naar een grens tussen normaal en pathologisch, die afkomstig is uit een ander epistemologisch domein.

In haar optiek wordt de kiem voor deze ‘psychotische spelletjes’ gelegd bij een vastgelopen relatie tussen de ouders. Het kind neemt dit waar en vanuit het perspectief van het kind is er in de strijd tussen de ouders altijd sprake van een winnaar en een verliezer. Het kind wordt een actieve medespeler in het spel wanneer het partij gaat trekken voor de verliezer en lastig of symptomatisch gedrag gaat vertonen. De inhoud van dit gedrag heeft de verborgen boodschap aan de winnaar: ‘kijk eens hoe ik je klem kan zetten’. In plaats van de verwachte dankbaarheid van de verliezende ouder verenigen de ouders zich in bestraffing van of bezorgdheid om het vertoonde gedrag. Het kind kan alleen maar met escalatie van het gestoorde gedrag reageren en blijft in het spel doorgaan tot het bittere einde: de ene ouder laten zien hoeveel macht het kind heeft en de andere ouder laten zien wat het kind voor hem/haar over heeft. Uiteindelijk stabiliseert het systeem zich rond het symptoom. Dit model van het ‘psychotische spelletje’ behandelt Palazzoli door de ouders op te dragen zonder hun kinderen in te lichten of te vertellen waar ze heen gaan, onverwacht en voor onbepaalde tijd met zijn tweeën te vertrekken. Bovendien moeten beide ouders onafhankelijk van elkaar in een schrift noteren wie van hun kinderen, wanneer en op welke manier reageerde bij hun thuiskomst. De tijdsduur van afwezigheid varieert van een avond tot enkele maanden. Palazzoli claimt een nog niet bevestigd hoog succespercentage. Voor een dergelijk voorschrift gegeven wordt is een langdurig proces doorlopen, waarin uitgebreid aan alle gezinsleden gevraagd wordt wat zij van de situatie vinden. De volgorde van dit onderzoekend invoegen in het gezin verloopt volgens vaste regels: er wordt een hypothese gevormd in het team, de hypothese wordt getest door aan elk van de gezinsleden te vragen hoe zij relaties tussen anderen waarnemen, hoe zij verschillen en overeenkomsten waarderen, wat zij denken dat in de toekomst zal gebeuren als verschillende opties werkelijkheid worden enz. (circulair vragen). Vervolgens wordt een nieuwe hypothese opgesteld. Op het eerste gezicht lijkt deze handelwijze het meest aan te sluiten bij de ‘tweede-orde’-epistemologie, die in de laatste tien jaren het theoretisch veld van de gezinstherapie is gaan beheersen. Deze second order beweging verwerpt onder andere de ideeën van de objectiviteit en universele geldigheid. Voorts wijst zij het onderscheid tussen waarnemer en waargenomene als kunstmatig van de hand (zie verder 3.5.).

Wanneer we echter de praktijk van Palazzoli's interventies nader bekijken (Selvini-Pallazzoli, 1986; Selvini-Pallazzoli & Viaro, 1988), dan blijkt zij wel degelijk uit te gaan van algemeen geldende vooronderstellingen ten aanzien van psychotisch gedrag en andere ernstige psychiatrische stoornissen. Voor hetzelfde geld kan een systematische verstoring op een ander niveau gepostuleerd worden, namelijk op het intrasystemisch niveau van het neuropsychologisch en neurochemisch netwerk van interacties in het cerebrum: per slot van rekening vormt ons brein ook een (gesloten) systemisch circuit. Een dergelijke visie – niet per se niet systemisch – sluit aan bij een andere praktijk: die van de psycho-educatie en ‘expressed emotion’-beweging. Psychiatrische stoornissen blijken in de praktijk van de cybernetische school te worden beschouwd als het gevolg van een verstoorde gezinsdynamiek. Uiteraard wordt de link tussen pathologie en verstoorde gezinsdynamiek door een deskundige buitenstaander gelegd. Een van Palazzoli’s basale uitgangspunten blijkt derhalve een klassiek ontologische te zijn.

Boscolo en Cecchin hebben door hun trainingsactiviteiten een grote invloed uitgeoefend op de introductie van een ‘tweede-orde’-cybernetica in het veld van de gezinstherapie, vooral in de Verenigde Staten (Boscolo, Cecchin, Hoffman & Penn, 1987). Zoals twintig jaar geleden elke zichzelf respecterende gezinstherapeut met stoelen schoof, zo hanteert nu elke zichzelf respecterende therapeut termen als ‘conversatie’ (Anderson & Goolishian, 1990) en goochelt met de zes hiërarchische niveaus van Pearce en Cronen's ‘Coördinated Management of Meaning’. In de praktijk is het gelukkig iets simpeler: daar heerst de methode van het circulair vragen, de positie van neutraliteit, het werken met een observerend en reflecterend team en de strategie van hypothesevorming, interactie, bijstellen van de hypothese in een spiraal van check en counter-check. Omdat men in de neo-Milanese school zoveel mogelijk afziet van interventies (zie ook Tomm, 1987a, 1987b en 1988) lijkt het of hier nog het meest sprake is van ‘echte’ tweede-orde-cybernetische theorie. Wanneer we echter het ‘tweede orde’ serieus nemen, hetgeen onder andere inhoudt dat ook de ‘beschrijver beschreven wordt’ (Varela, 1989), dan ontstaat toch een iets ander beeld. Cecchin (1987) beschrijft bijvoorbeeld in zijn artikel ‘Hypothesizing, Circularity and Neutrality Revisited: an Invitation to Curiosity’ hoe hij het dilemma oplost tussen neutraliteit en het omgaan met geweld in een gezin. Kiezen voor sociale controle in geval van bijvoorbeeld incest impliceert het gebruik van macht (en geweld) van de therapeut. Kiezen voor neutraliteit betekent afzien van verantwoordelijkheid. Zijn oplossing is dan het inbrengen van nieuwsgierigheid naar wat de familie zich doet gedragen als ze doet (‘What makes this family tick?’). Het feit dat het probleem van incest in een gezin misschien wel eens op een heel ander niveau opgelost dient te worden dan op het niveau van het gezin (bijvoorbeeld op het niveau van maatschappelijke opvattingen over het patriarchale recht op de lichamen van vrouwen en meisjes) wordt niet in zijn overwegingen betrokken.

In toonaangevende tijdschriften, zoals Family Processen The Journal of Systemic and Strategic Therapy wordt de laatste jaren een interessante discussie gevoerd. Naast interessant is de discussie ingrijpend. Geen enkele zichzelf respecterende gezinstherapeut kan het zich permitteren niet te verwijzen naar het ‘second order’ begrippenkader. Kern van de discussie is de vraag hoe men van een eerste-order systeemtheorie kan komen tot een tweede-orde-systeemtheorie. In deze discussie vindt bezinning plaats over de filosofische uitgangspunten van de gezinstherapie. De vraag naar ‘hoe wij kunnen weten’, of wel de epistemologie komt ruim aan de orde. Voorts is de discussie van belang omdat het vraagstuk van macht en controle aangestipt wordt. Het debat heeft ook een historische dimensie: men zet zich af tegen de praktijken en theorieën van de eerste-orde-systeemtheoretici. Deze groep wordt gekenschetst als ‘social engineers’, die via slimme interventies een natuurlijk systeem, zoals een gezin, in een gewenste richting probeerden te dwingen (zie o.a. Hoffmann, 1982, 1990; Keeney & Sprenkle, 1982; Golan, 1988).

Slechts weinig oorspronkelijke gezinstherapeuten vinden in de ogen van de tweede-orde-systeemtheoretici genade. Goed bevonden worden: de Milanezen Boscolo en Cecchin (zie 3.4.), Karl Tomm, de Noor Tom Andersen, Anderson en Goolishian en Hoffmann.

De start van het debat is te situeren in het begin van de jaren tachtig. Het debat heeft geleid tot een vloedgolf van theoretische bespiegelingen en filosofische uitstapjes op tal van wetenschapsgebieden, zoals de biologie, de chemie, (wetenschaps)filosofie en literatuurkritiek. Sommige bewoners van terreinen waarheen de uitstapjes leidden, reageerden enigszins verrast door de plotselinge belangstelling van de gezinstherapeuten. De bioloog Varela (1989) waarschuwde expliciet dat systeemtheoretische noties, geënt op de evolutie van biologische systemen, niet zonder meer toepasbaar waren op sociale systemen zoals het gezin.

Afgezien van de vraag of een onbevooroordeelde, neutrale positie überhaupt mogelijk is – de worsteling van Cecchin (3.4.) geeft hierover voldoende stof tot nadenken – willen we ook bij de visie van de tweede-orde-systeemtheoretici enkele kanttekeningen plaatsen.

Of je het nu hypothesevorming en -toetsing noemt zoals Boscolo en Cecchin of een semantische dans, zoals Anderson en Goolishian, er worden door de therapeut en het reflecting team ideeën geconstrueerd over de realiteit van de patiënt. Hoe je het ook draait of keert, ideeën construeren betekent uitgaan van een voorafgegeven norm, het invoeren van een hiërarchisch principe en het postuleren van het begrip voorspelbaarheid.

Het voorschrift van neutraliteit, het verwerpen van alle therapeutische methodieken, behalve de ‘healing conversation’ betekent volgens Tjersland (1990) een vernauwing van het therapeutisch repertoire en een nodeloos verlies van empirische gegevens. Daarnaast betekent het onzes inziens opnieuw het invoeren van een normatief element. Hiermee sluipt de notie van een van de observator onafhankelijke werkelijkheid – hij weet immers wat neutraliteit is – via de achterdeur opnieuw binnen.

Het narratieve paradigma dat ervan uitgaat dat in elk verhaal meer weggelaten wordt dan er inzit, is een constructie die een context-onafhankelijk perspectief postuleert. Bovendien vereist een dergelijke constructie een deskundige proces-manager. Kortom, ondanks alle lippendienst aan het tegendeel blijkt ook de second-order-systeemtheorie stevig te zijn geworteld in een klassiek ontologisch paradigma.